भक्तपूर, सूर्यविनायकका बाबुराजा प्रजापति हरेक हिउँदमा लमजुङको सुन्दरबजारमा हुन्छन् । जहिल्यै निधारको दुई आँखीभौंको बीचमा सिन्दुरे टिका लगाउने उनी पुख्र्यौली पेशालाई अँगाल्दै माटाका भाँडा बनाउन थालेको ४५ बर्ष भइसक्यो । 

बाबुराजा अहिले ६६ बर्षका भए, ३४ बर्षदेखि हरेक हिउँदमा उनी यही सुन्दरबजारको माटोमा काम गरिरहेका छन् । पहिले पहिले सानै उमेरमा दाजुहरुसँग आएका बाबुराजा भाँडा बेच्न गाउँ गाउँ चाहर्थे । त्यसैले यस क्षेत्रका अधिकांशको घर र नाम समेत चिन्छन् उनी । कति त उनी आउन थाले पछि जन्मेका । पहिले पहिले उनीसँगै आउनेहरु कति परलोक भैसके भने कति रापिलो घाम ताप्दै दिन काटीरहेछन् । अहिले उनी यहाँ आउने समूहका मुख्य व्यक्ति हुन् । बाबुराजाले यहाँ बाहेक तनहूँ, गोर्खा र भरतपूरमा काम गरीसकेका थिए सानै उमेरमा । उनैको नेतृत्वमा पनि ६–७ जना आउथे । तर केही बर्षयता ४ जना मात्र आउन थालेका छन् । चारजनामध्ये दुईजना सूर्यविनायक नगरपालिका र दुई जना मध्यपूर नगरपालिका निवासी भएको बताउँछन् ।

पहिले पहिले ९–१० जना आउँथ्यौं । भाँडा बनाउन भ्याईनभ्याई हुन्थ्यो । एकै दिनमा बनाएका ४०–५० बटा घ्याम्पा र त्यत्तिनै गाग्राले पनि पुग्दैनथ्यो । त्यतिकै संख्यामा अन्य सामानहरु लैजान्थे गाउँलेहरुले । गाउँबाट डोको बोकेर आउनेको ताँती लाग्थ्यो । त्यसैले दुई जनाले चर्खा चलाउँदा पनि पु¥याउनै मुस्किल पथ्र्यो । कतिले नपाएर यहीं पर्खेर बस्थे । उनीहरुले बनाएको टहरोमै ग्राहक पाहुना समेत पाल्नु पथ्र्यो ।

बाबुराजाको अनुभवमा अहिले प्लाष्टिक र अन्य धातुका भाँडाले पेशा संकटमा परिसकेको छ । तर पनि कुनै कुनै चिज त माटोकै चाहिन्छ भनेर लिन आउने गर्छन् । अधिकांश खुद्रा विक्रि गर्छन् उनीहरु । बाँकी रहेका पसलमा थोक मूल्यमा बेचेर सक्छन् । 

अहिले उनीसँगै आएका चार जना मध्ये प्रेम प्रजापति पनि भाँडा बनाउन उत्तिकै सिपालु छन् । नयाँ नयाँ मोडलमा आधुनिकतालाई अँगालेर भाँडा निर्माण गर्ने प्रेम पनि यतातिर आउन थालेको ८ बर्ष भयो । उनी भन्छन्–“काठमाण्डौतिर भन्दा यहाँ अलि फरक मोडलका भाँडा बढी रोज्छन् ग्राहकले” । माटो पनि त्यति राम्रो हुँदैन, त्यसैले भनेजस्तो अझै गर्न सकेको छैन । यो समूहमा आउने मध्ये आधुनिक विद्युतबाट चल्ने चक्रमा भाँडा बनाउन जान्ने पनि उनै हुन् । अरुले खासै जान्दैनन् यो चक्रमा । प्रेम भन्छन् –“पहिले पहिले टायरमा काठ ठोकेर बेरिङ राखेर बनाइएको चक्रमा लठ्ठीले घुमाउनु पथ्र्यो, अहिले सजिलो भएको छ ।” तर अरुले भने आधुनिक चक्रको गति मिलाउन नजानेर भाँडाको आकार निकाल्न सक्दैनन् रे । प्रेमको अनुभवमा टायरको चक्रमा थिच्दा गति कम हुने र छोड्दा बढ्ने हुन्थ्यो । यसमा आवश्यकता अनुसार ब्रेक लगाएर मिलाउनु पर्छ । ब्रेक गोडामा हुन्छ । माटो तान्ने र मिलाउने हातले गर्नु पर्छ । साईकल चलाउन सिके जस्तै हो । हाततिर मिलाउन खोज्यो, खट्टामा राखिएको ब्रेक विर्सने, खुट्टाको ताल मिलायो, हातले विर्सने ।

हिउँदको जाडो भक्तपूरमा कस्तो हुन्छ भन्ने उनीहरुले चाल नपाएको लामो समय वित्यो । प्रायजसो एकसरो सर्ट र सुरुवालमा देखिने उनीहरु भन्छन्– उतातिर त यतिखेर चिसोले काम गर्नै सकिदैन । प्रेम प्रजापति भन्छन्– “आफ्नो बाबुबाजेले अँगालेको पेशा माटाका भाँडा बनाउने हो, यतातिर कुमालको पेशा हो यो” 

सिप सिक्न चाहनेलाई सिकाउने प्रेमको ईच्छा पूरा भने भएको छैन । नयाँ पुस्ताहरु माटोको काम गर्न रुचाउँदैनन् । यही सुन्दरबजारमा पनि कुनै संघ संस्थाले तालिम कार्यक्रम राखेमा सिकाउने ईच्छा छ प्रेमको । तर अहिले कसैले सिक्न नचाहेर हो या किन हो । माटाका भाँडा बनाउने तालिम आयोजना भएका छैनन् । यस अघि केहि समय उनी गुल्मि पुगेका थिए, त्यहाँ भने केही व्यक्ति र संघसंस्था यस्तो सिप सिकाउन ईच्छुक भएको बताएका थिए । प्रेमका अनुसार माटाका भाँडा बनाउन प्रयोगात्मक सिप दिनु पर्छ । पढेर र हेरेर हुँदैन । प्रत्येक भाँडा बनाउने तरिका फरक फरक भएको हुँदा सोही अनुसार सिकाउन करिब ३ महिना समय लाग्छ ।

सुन्दरबजारमा निर्माणाधिन मध्यपहाडी लोकमार्गको छेवैमा टहरो छठ्याएर बसेका उनीहरु रातका केही प्रहर बाहेक माटोको काममै व्यस्त देखिन्छन् । आफ्नो सिप अनुसार काम बाँडफाँड गरेका छन् । श्रीप्रसाद माटो मुच्छन्, प्रेम चक्रमा भाँडा बनाउँछन्, बाबुराजा र रामभक्त चक्रबाट निर्मित भाँडालाई आवश्यकतानुसार पिटेर फरक फरक आकारमा ढाल्छन् । भाँडा पोल्न पनि उनीहरुको यहाँ आधुनिक भट्टी छैन । गह्राको कान्लामा खोपेर बनाइएको भट्टीमा पोल्छन् । यसरी नै चल्छ भाँडा बनाउने चक्र झैं उनीहरुको दिनचर्या । 

लामो समयदेखि यहाँ भाडाँ बनाउन आउने उनीहरु जस्तै अन्य जिल्लामा अहिले कोही जाँदैनन् रे । उनीहरुले बुझे अनुसार । बाबुराजाका अनुसार आफ्नो छरछिमेक र भक्तपूरमा काम गर्ने कोही गएको थाहा छैन । घरमै काम गरेर पनि यति कमाउन त सकिन्छ । तर, यतातिरका व्यापारी अरु जिल्लाबाट जस्तै भक्तपूरमा भाँडा लिन पुग्दैनन् । त्यसैले यहीं व्यापार हुन्छ भनेर आएको हो ।

भक्तपूरतिर यतिखेर चिसो छ, माटोमा काम गर्न सकिंदैन रे, त्यसै भएर यही हिउँद पारेर बर्षेनी आउँदा कमाएर लगेको पैसाले जिविकोपार्जनमा थप राहत मिल्छ । घरमा रहँदा पनि उनीहरुको पेशा यहि हो । देशमा विभिन्न ठाउँबाट आएको अर्डरलाई थेग्नै धौ धौ पर्ने गरी भाँडा निर्माण हुन्छन् । “पन्ध्र बीस दिन काम ग¥यो भने ५० हजार जति कमाइन्छ, तर यहाँ त्यस्तो छैन” प्रेमले भने – भाँडा पनि उतै महंगोमा बेच्न पाइन्छ । पुसको अन्त्यतिर वा माघमा आउने उनीहरु चैत महिनामा घर फर्किन्छन् र निरन्तरता दिन्छन् यही पेशालाई । 

सन्तोष पौडेल
सुन्दरबजार, लमजुङ