धनगढी, २५ वैशाख– वैशाखको उखरमाउलो गर्मी, सुनासन गाउँघर र न्यून आवतजावत भएको सडक, तर नजिकैको घुरहा नदीमा भने विशेष रौनक थियो ।

पूरै नदीको मुख तीन लाइनको मानवीय सांग्लोले थुनिएको थियो । परैबाट आवाज सुनिन्थो–‘कत्रा भारी रावा, प्रहृनीया, याहोर खुस्टल, ओहर खुस्टल (कति ठूलो रावा, प्रहृनी माछा, यता पस्यो, उता पस्यो) ।’

खेतीपातीको कामबाट छुटकारा मिलेयता कैलालीको कैलारी गाउँपालिका–४ भित्तरिया गाउँका स्थानीयको गर्मी छल्ने र बसीबियाँलो गर्ने माध्यम माछा मार्ने कार्य बनेको छ ।

कामबाट फुर्सद मिल्यो कि कम्मरमा डिलिया (माछा राख्ने भाँडो), काँधमा टापी,  हेल्का (बल्छी) बोकी नदीनाला चहार्नु नै स्थानीयको दिनचर्या बनेको छ ।

भित्तरियाकी लालमति चौधरी भन्छिन्– ‘आजभोलि खेतीपातीको काम सकिएको हुँदा फुर्सदिला भएका छौं । समयको सदुपयोग गरी दिउँसोको समयमा माछा मार्ने काम गर्छौं । जसबाट समयको सदुपयोग हुनुका साथै तरकारीको जोहो पनि भइहाल्ने ।’

सामूहिकरूपमा माछा मार्ने कामसँगै साथीसंगीबीच रमाइलो हुने पनि उनीहरू बताउँछन् । ‘आजभोलिको यो गर्मीमा घरमा बेकामे भएर बस्नु भन्दा त साथीहरूसंग यही काम गर्दा नै रमाइलो हुन्छ, बेलाबखत बैजल्ला (ख्याल ठट्टा) नि खेलिन्छ’, माछा मार्दै गरेकी सटलरैनि चौधरीले भनिन्–‘एकातिर गर्मी छल्न सकिने, अर्कातिर एक/दुई पाह्र (छाक) को जुगार पनि भइहाल्ने ।’

भित्तरियाका मात्रै होइन, प्रायः थारु बस्तीका फुर्सदिला तथा घरधन्दा र खेतीपाती गर्ने व्यक्तिहरू माछा मार्नमा सक्रिय हुने गरेका पाइन्छ । घुरहा नदीमा मात्रै होइन, मोहना, कटैनी, सुर्मा, कान्द्रा, रखौना, जखौरलगायत नदीनाला, तालतलैया यो समुदायको जलबिहार गर्ने थलो हो ।

उसै पनि आदिवासी थारु समुदाय जल, जंगल, जमिनमा आश्रित समुदाय हो । आफैँ माछा मारेर उपभोग गर्नु यो समुदायको संस्कार हो । कुनै दिन बढी माछा मारेको अवस्थामा पक्ली (सिद्रा) समेत बनाउने गर्छन् । नदीनाला, खोला, पोखरीमा पाइने रैथाने जातको रावा, प्रहृनी, सेढरी, डिरा, चरंगी, सिंगी, टेंगना, टिलोरिलगायत माछा बढी नै रुच्ने बताइन्छ ।

पछिल्लो समय खोलानालामा विष हाल्ने, विद्युतीय धराप थाप्ने कार्यले जलप्राणी लोप हुँदै गएका छन् । कैलालीको मोहना, घुरहा, कान्द्रा, कर्णाली, पथरैया लगायत नदी लोपोन्मुख जलप्राणी डल्फिनको वासस्थान पनि हो । विष हाल्ने, फोहर फाल्ने गतिविधिले डल्फिनलगायत जल प्राणी नासिँदै गएको संरक्षणकर्मीहरू बताउँछन् ।

संरक्षणकर्मी विजयराज श्रेष्ठ भन्छन्–‘जल जीवप्रति सचेत हुन र गराउन जरुरी छ, हामी जलजीवहरूको उपभोग गर्छौं भने, उनीहरूको संरक्षण गर्न पनि उत्तिकै जरुरी छ ।’