सुर्खेत – राजनीतिक वृत्तमा डा. गोविन्द केसीको अनशन, संसदमा कांग्रेसको चर्काे विरोध, चिकित्सा शिक्षा विधेयक र मेडिकल माफियाको चर्चा जति छ, मार्सी चामलको भातको चर्चा उत्तिकै छ । मार्सी भात खाएर सत्तासिन नेतृत्व मेडिकल माफियाको प्रभावमा परेको चर्चासँगै मार्सीको चर्चा चुलिएको हो ।

मार्सी चामल सामाजिक सञ्जालमा आरोप–प्रत्यारोप र मारामारको विषय बनेको छ । मार्सीको चर्चा काठमाडौंमा चुलिएपनि जुम्लामा त्यसको उत्पादन खुम्चिँदै गइरहेको छ । जुम्ला जिल्लाको सिँजा उपत्यकाका धीरबहादुर शाही २० रोपनी खेतमा धान खेती गर्छन् । उनले गर्नै धान खेतीमध्ये करीब ३० प्रतिशत अर्थात् ७ रोपनीमा मात्रै मार्सी धान खेती गर्दै आएका छन् ।

उनी मार्सी धान करीब १० टन उत्पादन गर्छन् । तर, उनले मार्सी धानको व्यापार भने गर्दैनन् । ‘हामीले आफूलाई खान र आएका आफन्तलाई नासो दिन मात्रै यो खेती गरिरहेका छौं,’ शाहीले भने, ‘उत्पादन कम हुने भएकाले हामी मार्सी धान त्यति धेरै रोप्दैनौं ।’

तातोपानी गाउँपालिका अन्तर्गत हाँकुका कृषक धीरज रोकायाका अनुसार पहिलेको तुलनामा मार्सी धान रोप्ने कार्य कम हुँदै गएको बताए । यसको प्रमुख कारण कम धान फल्नु रहेको उनको भनाई छ । धान कम फलेपनि आफूले घरमा खानका लागि भने मार्सी धान लगाउने गरेको उनले बताए ।

केही वर्षअघिसम्म चन्दननाथ नगरपालिका–७ का लक्षिराम महत जुम्ली कालीमार्सी धान लगाउँथे । अहिले भने उनी उन्नत जातको खेती गर्छन् । कालीमार्सीमा ब्लास्ट रोगको संक्रमण देखिएपछि विकल्पमा उनले उन्नत जातको धान लगाएका हुन् । कृषि अनुसन्धान केन्द्र जुम्लाले चन्दननाथ १ र चन्दननाथ ३ जातको धान सिफारिस गरेयता उनले उन्नत जातको धान खेती गर्दै आएका हुन् ।

उन्नत जातको मार्सी धान स्वादिलो, असिनाले बाली झार्न नसक्ने, बोट होचो र उत्पादन धेरै भएकाले किसानको रोजाइमा परेको लक्षिराम बताउँछन् । ‘यो धान अहिलेको जलवायू सुहाउँदो छ,’ उनले भने, ‘जुम्ली मार्सीझैं डायट पनि उत्तिकै स्वादिलो रहेको हुँदा हामीले उन्नत जातको धान खेती गरेका हौं ।’

जुम्लामा २ हजार ८ सय हेक्टरमा धान रोप्ने गरिएको छ । जिल्ला कृषि कार्यालय जुम्लाका प्रमुख भरत कँडेलका अनुसार जुम्लाको धान खेती हुने कुल जमिनको ३० प्रतिशत हेक्टर जमिनमा मात्रै मार्सी धान खेती गर्ने गरिएको छ ।
उनका अनुसार हरेक वर्ष मार्सी धान लगाउने क्षेत्रफल कम हुँदै गएको छ ।

आर्थिक वर्ष २०७२/०७३ मा १ हजार हेक्टर क्षेत्रफलमा मार्सी धानको खेती गरिएको थियो भने आर्थिक वर्ष २०७३/०७४ मा घटेर ९ सय हेक्टरमा आयो । आर्थिक वर्ष २०७४/०७५ मा ८ सय हेक्टरभन्दा अलि बढी जमिनमा खेती गरिएकोमा यो वर्ष पनि ८ सय हेक्टर क्षेत्रफलमा मात्रै धान खेती गरिएको प्रमुख कँडेलले बताए ।

‘उन्नत जातको धान रोप्दा किसानले प्रतिहेक्टर २ टन धान उत्पादन गर्न सक्छन् भने मार्सी धानको उत्पादकत्व १ दशमलव ४ टन मात्र छ,’ उनले भने, ‘त्यसैले पनि यहाँ मार्सी धानप्रतिको आकर्षण घटेको हो ।’ उनले अहिले कृषकले कोसेली घरमार्फत् केही मार्सी चामल बिक्री गरिरहेको बताए ।

‘ट्रकका ट्रक बाहिर पठाउन शुरू भएको छैन । अर्थात्, मार्सी धानको व्यावसायिकीकरण हुन सकेको छैन,’ लोकान्तरसँग कुरा गर्दै प्रमुख कँडेलले भने, ‘यहाँबाट रारा जाने पर्यटकले २–४ किलो किनेर लैजाने गरेका छन् ।’ उनका अनुसार जुम्लामा मार्सी धानको प्रतिकिलो १ सय ५० रुपैयाँ पर्ने गरेको छ । १२ औं शताब्दीमा चन्दननाथ बाबाले छिमेकी मुलुकबाट ल्याएको धानको बीउ तातोपानी गाउँपालिकाको गुरुफोक्टोमा परीक्षण गरेर जिल्लाभर विस्तार गरेको बताइन्छ ।

मार्सी धानको सफल परीक्षणपछि चन्दननाथ मन्दिरको सेरा ज्युलोमा खेती गरेर किसानलाई वितरण गरिएको थियो । अहिले पनि मार्सी धानको चामल चन्दननाथ मन्दिरमा सिक दिने प्रचलन छ ।