कैलाली – ‘वाह ! यस्तो जवानी । यिनी त साँच्चै जवान भइन् । त्यही भएर होला पागल मनहरू झन पागल हुन यहाँ आइपुग्छन् ।’ प्रवेशद्वारबाट केहीभित्र अधबैंसै उमेरका दुई व्यक्ति यसरी गफिँदै थिए । 

शुरूमा कुरा सुन्दा आफ्नै जवानी र प्रेमिकाहरूबारे कुरा गर्दैछन् भन्ने लागेको थियो, तर होइन रहेछ । उनीहरूको आसपास कुनै स्त्री थिइनन् । यथार्थ बुझ्दै जाँदा तिनीहरू त त्यही ठाउँकै बारेमा भलाकुसारी गरिरहेका रहेछन् ।

हुन पनि हो । कैलालीको कैलारी गाउँपालिका– ९ स्थित कोइलही ताल गुमनाम थियो । कसैले सोधीखोजी गर्दैनथ्यो । सुन्दरता र ऐतिहासिकता आफैंमा सीमित थियो । तर २ वर्षयता यो ताल आफ्नो जवानी भरपूर प्रर्दशन गरिरहेको छ । हुलकाहुल पर्यटक ओइरिएका छन् । मानौं, कुनै मेला महोत्सव लागेको छ ।

बच्चाहरूको झुण्ड बच्चा झुलामा झुम्मिरहेका थिए । तन्नेरीहरू सेल्फी लिइरहेका थिए । कोही तालकै ढिकमा कानको जाली फुट्ने गरी बजिरहेको डिजे साउन्ड सुन्दै उप्पर खुट्टी लाइरहेका थिए । पिकनिक टोलीहरू पनि आफ्नै सुरमा थिए ।

तालको मन्दिर भएको ठाउँमा पुग्दा त मन मिल्नेहरूको समूह पैदले बोट (डुंगा)मा शयर गर्दै सेल्फीसँगै तालको सुन्दरता चोरिरहेका थिए । 

यतिमा सीमित थिएन त्यहाँको परिदृष्य । अलि पर हेर्दा रुखको उचाई बराबर बनाइएको भ्यु टावरमा फरक दृष्य देखियो । २ प्रेमिल मन आफ्नै दुनियामा रमेका थिए । मानौं कि आसपास उनीहरू मात्रै छन् । भएका जति निर्जीव छन् । शायद उनीहरूको अनुभूतिमा त्यहाँको परिवेश र उनीहरूको जवानी उस्तै–उस्तै हो ।

टुप्लुक्क ताल पुगेको नेता गणको एक टोली पनि रमाउनसम्म रमायो । सुदूरपश्चिम प्रदेशका पर्यटन राज्यमन्त्री प्रकाश रावल, नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी (नेकपा)को सुदूरपश्चिम प्रदेश कमिटी अध्यक्ष एवं पूर्वसभासद कर्ण थापासहितको टोली तालको सौन्दर्यमा लिप्त थियो ।

तालको अर्को कुना पुग्दा स्थानीय थारु समुदायका मछरमर्नीहरूमा आफ्नै उत्साह थियो । ३०/३५ जनाको समूह घाघी (जाल) तानिरहेको थियो । अइ डैया...बरे–बरे बैखा, नैनी, चरंगा लइलै । पक्रो–पक्रो (वाउ...ठूला–ठूला बैखा, नैनी, चरंगी माछा आए) सो तालमा व्यावसायिक माछापालन समेत हुँदै आएको हो ।

२ वर्षको अवधिमा के भयो त्यहाँ ?

७२ हेक्टर क्षेत्रफलमा फैलिएको ताल सुदूरपश्चिम प्रदेशको अस्थायी राजधानी एंव कैलाली जिल्लाको सदरमुकाम धनगढीबाट करीब ४७ किलोमिटर र पूर्वपश्चिम राजमार्गको राजीपुरबाट झण्डै १२ किलोमिटर दक्षिणी दूरीमा रहेको छ । 

२ वर्ष पहिलेसम्म आफ्नै प्राकृतिक संरचनामा थियो यो प्राकृतिक ताल । संरक्षण र सम्वर्द्धनको कमीले दिनप्रतिदिन कुरूप हुँदै गएको थियो । तर राष्ट्रपति चुरे तराई मधेश संरक्षण विकास समितिद्वारा कोइलही ताल संरक्षण, विकास तथा व्यवस्थापन कार्यक्रम लागू भएपछि सुन्दर तालको मुहारमा निखारता थपिएको हो ।

विभिन्न भौतिक संरचना निर्माणको जिम्मा लिएको नेपाली सेनाले २ वर्षको अवधीमा मुल गेट, मन्दिर, चिल्ड्रेन पार्क, पिकनिक स्पट, भ्यू टावर, पूल, बाटो, ड्याम, सिमेन्टेट बस्ने कुर्सी, खानेपानी, शौचालय, प्रतिक्षालयलगायत विभिन्न भौतिक संरचना निर्माण गरेको छ । भने तालमा शयर गर्न डुंगा सञ्चालन गरिएको छ ।

आर्थिक वर्ष २०७३/२०७४ मा तालको मर्मत सम्भार तथा भौतिक संरचना निर्माणको लागि ९७ लाख ७४ हजार बजेट विनियोजन भएको थियो । भने आव २०७४/०७५ मा १ करोड ७६ लाख बजेट विनियोजन भएको राष्ट्रपति चुरे तराई मधेश संरक्षण विकास समितिका सदस्य विदुर भारतीले जनाए ।

व्यवस्थापनमा चुनौती

तालको संरक्षण, सम्वर्द्धनसँगै प्रचारप्रसार हुन थालेपछि हाल तालमा पर्यटकहरू ओइरिन थालेका छन् । स्थानीय कोइलही ताल संरक्षण तथा सम्वर्द्धन समितिका अध्यक्ष सिहीलाल चौधरीले बाहृय र आन्तरिक गरी दैनिक ५ सयदेखि १ हजारसम्मको हराहारीमा पर्यटक आउने गरेको जानकारी दिए । पर्यटकहरूको संख्यामा वृद्धि हुँदै गएपछि व्यावसायिक सम्भावना बढेको छ । चहलपहल बढेपछि वरिपरी स–साना खाजाघर, होटल समेत खुल्न थालेका छन् । संगै तालको व्यवस्थापकीय चुनौती पनि थपिएको छ ।

सरसफाई, विद्युत, खानेपानी, डुंगा व्यवस्थापनमा समस्या भएको समितिका अध्यक्ष चौधरीले बताए । उनको अनुसार तालमा ४ वटा डुंगा सञ्चालन गरिएको छ । तर पर्यटकहरूको माग अनुसार डुंगा थप्न नसकेको उनले बताए ।
‘आउने पर्यटकहरू डुंगाको लागि यहाँ झगडा गर्छन् । हामीले पुर्‍याउन सकिरहेका छैनौं । एउटा डुंगाको मूल्य एक लाख भन्दा बढी पर्छ । हामीसंग स्रोत छैन । दैनिक मर्मत गरेर जसोतसो चलाउँदै छौ । पिकनिक आउनेहरू प्लाष्टिकलगायत वस्तु फालेर जान्छन् । फोहोर उत्तिकै हुन्छ । त्यसको व्यवस्थापन पनि चुनौती नै हो’, उनले भने ।

व्यवस्थापनका लागि केही कर्मचारी थपेको बताउँदै समितिका अध्यक्ष चौधरीले पिकनिक आउनेबाट लिएको थोरै शुल्क र डुंगाबाट उठ्ने रकमबाट कर्मचारीलाई तलब खुवाउन समेत मुस्किल भएको सुनाए । उनले हालसम्म व्यवस्थापनमा कुनै निकायबाट सहयोग नभएको समेत बताए । 

उनले अगाडि थपे– ‘यहाँ सहयोग गर्छौं भन्नेहरू धेरै आउँछन् । गाउँपालिकाबाट पनि सहयोग हुने बताएका थिए तर भएको छैन । यहाँ आउँछन्, मीठा आश्वासन दिन्छन् तर सबै उधारो मात्रै ।’

ऐतिहासिक पक्ष

जिल्लाको घोडाघोडी तालपछि दोस्रो ठूलो तालको रूपमा चिनिने कोइलही तालको आफ्नै ऐतिहासिक विशेषता छ । कोइलहीको नामले परिचित भएपनि त्यहाँ कोइलही र कोइलुवा गरी दुईवटा ताल छन् । जसको केही क्षेत्र वनजंगलले घेरिएको छ । भने ताल क्षेत्रमा बहुसंख्यक आदिवासी थारु समुदायको बसोबास रही आएको छ ।
स्थानीय बुढापाकाहरूका अनुसार कुनै बेला ताल भएको क्षेत्रमा वृद्ध लुहार दम्पति बसोबास गर्दथे । जहाँ सानो पोखरी थियो । उनीहरू त्यही पोखरीको ढिकमा दाउरा जलाएर कोइला भिजाउने काम गर्दथे ।
एक दिन कोइला बनाउने क्रममा एकाएक पोखरीसहितको त्यहाँको जमिन भासिन पुग्यो । पोखरी भासिएपछि ती वृद्ध दम्पतिको मृत्यु भएको र पोखरी तलाउमा परिणत भएको किंवदन्ती रहिआएको स्थानीय रामस्वरूप चौधरी बताउँछन् । 
कलान्तरमा कोइलाबाटै ठूलो तालको नाम कोइलहुवा (पुरुष) र सानो ताललाई कोइलही (महिला) भन्न थालिएको स्थानीयहरू बताउँछन् । तालकै नामबाट नामाकरण गरिएको कोइलही गाउँ समेत रहेको छ ।