बुटवल- नेपालको जनसंख्या हेर्ने हो भने पुरुषको भन्दा बढी महिलाको संख्या रहेको छ । तर स्थानीय निकायदेखि राज्यका हरेक निकाय र क्षेत्रमा पुरुषको संख्या निकै धेरै रहेको छ । नेपालको कानूनअनुसार आधारभूत आवश्यकता र निकै महत्वपूर्ण मानिएको शिक्षाक्षेत्रमा पनि महिला सहभागिता मात्र नभई नेतृत्वसमेत रहेको छ ।

नेपालको शिक्षामा महिला पहुँच बढ्न थालेको धेरै समय भएको छैन । शिक्षा आधारभूत आवश्यकता मात्र होइन । यो निकै महत्वपूर्ण र संवेदनशील क्षेत्र हो । यसको विकासले समग्र राष्ट्रलाई योगदान पुर्‍याउँछ । विगत एक दशक यता शैक्षिक हवको रूपमा स्थापित र परिचत हुन सफल रुपन्देहीको शैक्षिक क्षेत्रमा केही उदाहरणीय कर्मशील, लगनशील र नेतृत्वदायी क्षमता भएका शैक्षिक महिला व्यक्तित्व रहेका छन् । भनिन्छ, यदि पुरुष शिक्षित भए ऊ मात्र शिक्षित हुन्छ तर महिला शिक्षित भए पुरै परिवार र समाज शिक्षित बन्दछ । यस्तै शिक्षित र समाजलाई शिक्षित बनाउन लागेका महिलाहरू :

 शारदा ज्ञवाली : प्रधानाध्यापक-स्ट्याण्डर्ड बोर्डिङ स्कूल

शारदा ज्ञवाली शैक्षिक क्षेत्रमा निकै पुरानो नाम हो । उनी न्यू स्ट्याण्डर्ड बोर्डिङ स्कूल बुटवल–१५ नयाँ गाउँकी प्राचार्य हुन् । विद्यालयको स्थापनाकाल वि.सं.२०४९ सालदेखि निरन्तर प्राचार्यको भूमिका निर्वाह गर्दै आएकी उनले शिक्षा क्षेत्रबाहेक कहिल्यै अन्य क्षेत्रको कल्पना पनि गरिनन् । अहोरात्र विद्यालय र विद्यार्थीका लागि खट्ने ज्ञवालीले यस क्षेत्रमा निकै संघर्ष गरेकी छन् । ५३ वर्षीया ज्ञवाली गुल्मीको हुसरामा जन्मेकी हुन् । 

जसअनुसार केही वर्षपछि वि.सं.२०४९ सालमा उनकै पहलमा न्यू स्ट्याण्डर्ड इ.बोर्डिङ्ग स्कूल स्थापना भयो । ३० जना विद्यार्थीबाट शुरू भएको उनको विद्यालयलाई अघि बढाउन निकै चुनौती थिए । पुरुषप्रधान समाजमा महिला अग्रसरता अपाच्य हुने र अन्य शैक्षिक संस्था पुरुषहरूले चलाएको हुँदा उनको के भर भनेर अभिभावकलाई भड्काउने गरेको उनको तितो अनुभव रहेको छ । २०५६ सालबाट मा.वि तहको अनुमति पाएको उक्त विद्यालयमा उनले २०६५ बाट प्राचार्यको जिम्मेवारी ग्रहण गरेकी थिइन् ।

भाडामा शुरू गरेको विद्यालयलाई स्थापित गर्न, गुणस्तर प्रदान गर्न र निरन्तरता दिन निकै जटिल समस्या रहेको बेला उनले आफ्नौ पैतृक सम्पत्ति बैंकमा राखी जग्गा खरिद गरिन् र विद्यालयभवन निर्माण गरेकी थिइन् । समयको क्रम र शिक्षामा भएको विकास र आवश्यकताअनुसार थप चुनौतीको सामना गर्दै विद्यालय र आफूलाई अंघि बढाएकी ज्ञवालीले आलोचना र अस्वस्थ प्रतिष्पर्धा गर्ने अन्य शैक्षिक संस्थाको सामना गर्दै  विद्यालयलाई गुणस्तरीय बनाएकी छन् । विद्यालय अनुसाशित, दक्ष र सक्षम विद्यार्थी उत्पादन गर्न सफल भएको छ । उनले स्थापना र सञ्चालन गर्दै आएको विद्यालयले ३० जनालाई रोजगारी प्रदान गर्दै आएको छ भने हाल ६०० विद्यार्थीले अध्ययन गरिरहेका छन् ।

सरल, मिजासिली र कर्मठ स्वभावकी ज्ञवालीले विद्यालयलाई घर, कर्मचारीलाई सदस्य र विद्यार्थीलाई सन्तान मानी सोही अनुरुप व्यवहार गर्छिन् । उनको सरल सहयोगी व्यवहारका कारण त्यहाँ कार्यरत शिक्षक–कर्मचारीहरू लामो अवधिसम्म पनि निरन्तर सोही संस्थामा कार्यरत रहेका छन् । सम्भवतः उनले विद्यालय शुरू गर्दा अन्य विद्यालय र अभिभावकमा यसले विद्यालय छोडेर जान्छे, तपाई–हाम्रा बाल–बालिकाको भविष्य अन्यौलमा पर्छ भन्ने आरोपका कारण उनी अविवाहित नै रहेर विद्यालयलाई अंघि बढाउँदै आएकी छन् । उनको विद्यालयले निरन्तर गुणस्तरीय नतिजा प्राप्त गर्दै आएको छ ।

अञ्जना राना : प्रधानाध्यापक–स्काइल्याण्ड बोर्डिङ्ग स्कूल

हँसिलो मुहार र सक्रिय देखिने ५० वर्षीया अञ्जना राना रुपन्देहीको तिलोत्तमा –२ ड्राइभर टोलस्थित स्काइल्याण्ड बो.हाई स्कूलकी प्राचार्य हुन् । भारतको मनिपुरमा जन्मेकी उनले आफूले विद्यालय पढ्दादेखि नै अरूलाई पढाउने गर्थिन् । उनको रूचि साना विद्यार्थीलाई ट्युसन पढाउने थियो । एस.एल.सी उत्तीर्ण भएपछि  विद्यालयमा नै शिक्षण पेशा शुरू गरेकी उनी विवाहपछि नेपाल आउनु परेको थियो ।

नेपाल आएपछि उनका परिवारका सदस्यहरू मिलेर वि.सं.२०५६ सालमा स्काइल्याण्ड बोर्डिङ्ग स्कूल स्थापना गरेका थिए । उनले भारतमा रहँदा प्राप्त गरेको ५ वर्षको विद्यालय–शिक्षण–अनुभवलाई प्रयोग गर्दै उक्त विद्यालयमा अध्यापन शुरू गरिन् । पहिलो वर्ष ३५ जना विद्यार्थीहरूबाट शुरू गरेको उक्त विद्यालयका यात्रामा विस्तारै उनका अन्य सहयोगी टाढिंदै गए । उनले हिम्मत हारिनन् । तर पनि उनले आफ्नो कामलाई निरन्तरता दिँदै गइन् । 

उक्त विद्यालयले वि.संं.२०६३ सालदेखि मा.वि.तहको यात्रा शुरू गर्‍यो । मा.वि तहको अध्ययन–अध्यापन शुरू गरेको विद्यालयले निरन्तर शतप्रतिशत विद्यार्थी उत्तीर्ण गराउन सफल हुँदै आएको छ । विद्यालयले यस क्षेत्रमै पहिलोपटक विद्यार्थीको लागि स्विमिङ पुलको निर्माण गरेको थियो । श्रीमान शुक्र राना प्रबन्ध निर्देशक रहेको उनको विद्यालयमा उचित भौतिक पूर्वाधार रहेको छ । उचित भवन, खुल्ला खेल मैदान, व्यवस्थित यातायातका साधन आदि रहेका छन् । विद्यालयस्तरबाट शिक्षण पेशा शुरू गरेकी रानालाई यहाँसम्म आउन निकै चुनौतीको सामना गर्नुपरेको थियो । शिक्षाजस्तो महत्वपूर्ण र संवेदनशील क्षेत्रमा स्थापित भई टिक्नको लागि धेरै संघर्ष गर्नुपर्‍यो । जीवनका ३ दशकभन्दा बढी समय यसै क्षेत्रमा व्यतित गरेकी अञ्जना अझै पनि निकै सक्रिय छन् । ‘सास रहँदासम्म आस हुन्छ भन्छन् त्यसैले मर्ने बेलासम्म पनि यसै क्षेत्रमा काम गर्छु’ हाँस्दै उनले भनिन् । आफ्नो पेशा, विद्यालय र नतिजाबाट सन्तुष्ट रहेकी रानाले आगामी दिनमा उच्च मा.वि तहका कक्षा सञ्चालन गर्ने योजना बनाएकी छन् ।

३० जनालाई प्रत्यक्ष रोजगारी प्रदान गरेको उनको विद्यालयमा ५०० जना विद्यार्थी अध्ययनरत छन् । स्थापनाकालदेखि गुणस्तरीय शिक्षा प्रदान गर्दै आएको उनको विद्यालयबाट उत्कृष्ट विद्यार्थी उत्पादन भएका छन् । ०७० मा उनको विद्यालयबाट विद्यार्थी विजय शाह जिल्ला स्तरीय परीक्षामा रुपन्देही प्रथम भएका थिए भने अञ्जनी खड्का स्टार्फ नर्सको परीक्षामा नेपाल प्रथम भएकी थिइन् ।

सीता पाण्डे : प्रधानाध्यापक– तिनाउ बोर्डिङ स्कूल 

सीता पाण्डे बुटवल–१३ देवीनगर स्थित तिनाउ बोर्डिंग स्कूलकी प्रधानाध्यापक हुन् । ४१ वर्षीया पाण्डे शिक्षण पेशामा आबद्ध भएको दुई दशकभन्दा बढी भएको छ । उनले विद्यालयको नेतृत्व गर्न शुरू गरेको पनि २ वर्ष भयो । उनले कपिलवस्तुको पिपरा मा.वि.बाट विद्यालयस्तर, सिद्धार्थ गौतम बुद्ध  क्याम्पसबाट उच्च मा.वि र बुटवल बहुमुखी क्याम्पस बुटवलबाट शिक्षा संकायमा स्नातक तह उत्तीर्ण गरेकी छन् । युवावस्थादेखि नै समाज सेवामा रुचि राख्ने पाण्डेले शैक्षिक क्षेत्रलाई समाज सेवाको उचित माध्यम ठानेर यस क्षेत्रमा प्रवेश गरेको बताउँछिन् । तिनाउ बोर्डिङ स्कूल यस क्षेत्रका अग्रणी र उत्कृष्ट विद्यार्थी उत्पादन गर्ने निजी विद्यालय अन्तर्गत पर्दछ । सो विद्यालय उनका श्रीमान् यज्ञमूर्ति पाण्डेले व्यवस्थापन गर्दै आएका थिए । पछिल्लो समयमा उनले श्रीमती सीता पाण्डेलाई सम्पूर्ण शैक्षिक जिम्मेवारी प्रदान गरेको  बताएका छन् ।  

उनी आफ्नो कार्यालयमा कम र अध्ययन–अध्यापन तथा विद्यार्थीको हेरचाहमा बढी लाग्ने गरेको विद्यालयका शिक्षकहरू बताउँछन् । कुनै पनि क्षेत्रमा लाग्नुभन्दा अंघि व्यक्तिले आफ्नो क्षमता बुझ्न आवश्यक रहेको उनी बताउँछिन् । भन्छिन्, 'इच्छाशक्ति प्रमुख आधार हो । यदि महिलाले चाहने हो भने जे पनि गर्न सक्छन् ।’

सावित्रा अर्याल : अध्यक्ष–महिला साधना विद्यालय, बुटवल

यस क्षेत्रमै पहिलोपटक महिलाहरूका लागि विशेष विद्यालय अर्थात् महिला विद्यालय सञ्चालन गर्ने सावित्रा अर्याल साधना महिला विद्यालय बुटवलकी अध्यक्ष हुन् । विं.सं.२०६३ सालदेखि सञ्चालनमा आएको उक्त विद्यालयको स्थापनाकालदेखि निरन्तर अध्यक्षको भूमिका निर्वाह गर्दै आएकी छन् । विभिन्न कारणवश विद्यालय अध्ययन गर्न नपाएका अन्य महिला र गृहणीहरूलाई लक्षित गरी सञ्चालन गरिएको उक्त विद्यालयमा हाल १५० जना महिला विद्यार्थी रहेका छन् । ३० को दशकमा ५ वर्ष विद्यालयमा शिक्षण गरी सामाजिक सेवामा प्रवेश गरेकी उनी यसै विद्यालयमार्फत पुनः यस क्षेत्रमा प्रवेश गरेकी हुन् । विद्यालयमा कक्षा थप गर्नु पर्ने रहेको बताउँदै आगामी दिनहरूमा उच्च मा.वि.सञ्चालन ल्याउने योजना रहेको उनले बताइन् ।

रुपा डुम्रे : प्रधानाध्यापक–ड्रिम भिजन स्कूल अफ फर्सटिकर

शिक्षा क्षेत्रमा विशेष योगदान पुर्‍याए वापत राष्ट्रिय शिक्षा पुरस्कारबाट सम्मानित भइसकेकी रुपा डुम्रे ड्रिम भिजन स्कूल अफ फर्सटिकरकी प्राचार्य हुन् । ३० वर्षिया रुपाले एम.बि.एस.सम्म अध्ययन गरेकी छन् । लामो समयदेखि शिक्षण पेशामा आबद्ध उनले नेतृत्व गरेको ड्रिम भिजन स्कूल अफ फर्सटिकर ग्रामिण भेगमा रहेर उत्कृष्ट नतिजा ल्याउने विद्यालय अन्तर्गत पर्दछ । विद्यालयलाई अनुशासित पूर्ण शैक्षिक मात्र नभई अतिरिक्त क्रियाकलापमा पनि अब्बल बनाउँदै आएकी डुम्रेले अधिकांश समय विदालयलाई प्रदान गर्दै आएकी छन् ।

सानैदेखि चित्रकलामा रूचि राख्ने डुम्रेले विद्यार्थीहरुको क्षमता पहिचान गरी उनीहरूलाई पृष्ठ पोषण गर्दै प्रोत्साहन गर्दछिन् । उनी एक छोरीकी आमा पनि हुन् । श्रीमान चुडामणि डुम्रेको विशेष साथ र विद्यालय परिवारको सहयोगले नै विद्यालयको सफलतामा आफ्नो सफलता भएको उनी बताउँछिन् ।

गंगाकुमारी भण्डारी : प्रधानाध्यापक – आवर पिस ल्याण्ड एकेडेमी

३५ वर्षिया गंगाकुमारी भण्डारी आवर पिस ल्याण्ड एकेडेमी बुटवलकी प्रधानाध्यापक हुन् । विगत १३ वर्षदेखि शिक्षण पेशामा आवद्ध भएकी भण्डारीले पछिल्लो समयमा विद्यालयको शैक्षिक नेतृत्व गरेकी छन् । बुटवल बहुमुखी क्याम्पस बुटवलबाटशिक्षा संकायमा स्नातक तहको अध्ययन गरेकी भण्डारीले नेतृत्व गरेको आवर पिस ल्याण्ड एकेडेमीमा करिब चार सय विद्यार्थी रहेका छन्  भने ३० जना कर्मचारी रहेका छन् ।भण्डारी सक्रिय र जिम्मेवारीका साथ विद्यार्थीको र विद्यालयको  स्तर वृद्धिका लागि लााग रहन्छिन् ।

मिरा शर्मा : कार्यकारी निर्देशक– बुटवल पब्लिक स्कूल

यस क्षेत्रमै पहिलोपटक 'ए' लेभलका कक्षा सञ्चालन गर्ने बुटवल पब्लिक स्कूल तिलोत्तमा –३ मा कार्यकारी निर्देशक हुन् मिरा शर्मा । भारतमा जन्मेर भारत मै आईएससी अध्ययन गरेकी शर्मा विगत १६ वर्षदेखि शिक्षा क्षेत्रमा सक्रिय छन् । ४८ वर्षिया शर्मा उक्त विद्यालयकी संस्थापक प्रिन्सिपल हुन् । हाल उनका श्रीमान हेमलाल शर्मा उक्त विद्यालयका अध्यक्ष छन् । तिलोत्तमा नगरपालिकामा रहेर गुणस्तरीय शिक्षा प्रदान गर्दै आएको विद्यालयमा हाल 'ए' लेभलका कक्षाहरू पनि सञ्चालन हुन्छन् । उनको विद्यालयमा १४०० विद्यार्थी अध्ययनरत छन् भने १३० कर्मचारी कार्यरत छन् । सानैदेखि बालबालिकासँग खेल्न रुचाउने शर्मा अधिकांश समय विद्यालयको व्यवस्थापनमा र विद्यार्थीसँग बिताउने गर्दछिन् ।

लक्ष्मी गुरुङ : प्रधानाध्यापक- लक्ष्मी मा.वि.

शिक्षा क्षेत्रमा लक्ष्मी गुरुङ पनि चिरपरिचित नाम हो । उनी बुटवल लक्ष्मीनगर स्थित लक्ष्मी मा.वि.की प्रधानाध्यापक हुन् । विगत दुई दशकदेखि निरन्तर शिक्षण गर्दै आएकी गुरुङ्गले एक दशकदेखि हालसम्म प्राचार्यको भूमिका निर्वाह गर्दै आएकी छन् ।
 
इन्दिरा गुरुङ : प्रधानाध्यापक- सिद्धि चिल्ड्रेन एकेडेमी

बुटवलस्थित सिद्धि चिल्ड्रेन एकेडेमीकी प्राचार्य इन्दिरा गुरुङ पनि विगत दुई दशकदेखि शिक्षा क्षेत्रमा आबद्ध रहँदै आएकी छन् । उनले दुई दशकदेखि नै विद्यालयको पठनपाठन सम्हाल्दै आएकी छन् ।

उल्लेखित केही महिलाहरू शिक्षा क्षेत्रका अग्रणी महिलाहरूको उदाहरण मात्र हो । पछिल्लो समयमा शिक्षा क्षेत्रमा महिला नेतृत्व र सहभागिता निकै बढ्दो छ । यो पेशा सामाजिक दृष्टिकोणमा बढी सम्मानीय र सुरक्षित मानिने हुँदा पनि आकर्षण बढ्दो देखिन्छ ।