काठमाडौँ -जातीय विविधताले धनी रहेको नेपालमा हरेक जातिका जन्मदेखि मृत्युसम्म आ-आफ्नै प्रकारका संस्कार छन् । एक जातिसँग अर्को जाति मिलेर बस्नु नेपालीको विशेषता भएपनि एक जातिको संस्कारका बारेमा अर्को जाति बेखबर रहेको पाइन्छ ।

राई जातिका बारेमा विभिन्न अध्ययन र अनुसन्धान गरेका लेखक चन्द्रकुमार हतुवालीले मृत्यु संस्कारका बारेमा धेरैलाई थाहा नभएको तथ्य खुलासा गरेका छन् । संस्कृति पर्यटन तथा नागरिक उड्ययन मन्त्रालयको 'अमूर्त संस्कृति' भन्ने पुस्तकमा हतुवालीले राई जातिमा मृत्यु संस्कार उमेर, मृत्युअवस्था र महिलाको हकमा महिनावारी पूर्णतः बन्द हुनु र नहुनुले पनि असर पार्ने बताएका छन् ।

राई जातिको मुन्दुमी विधान अनुसार मृत्युपछि मान्छेको आत्मा दुई प्रकारको बन्छ । तीमध्ये एउटा आत्मा चुल्होको छेउमा बस्छ भने अर्को आत्मा चुल्होबाहेक अन्य ठाउँमा बस्ने गर्छ । राई जातिको चुल्हो वा खाना पकाइ खाने ठाउँलाई पितृ बस्ने ठाउँको रुपमा पनि लिइन्छ । सहज ढंगले मरेका मृतकका आत्माहरुलाई पितृ भन्ने गरिन्छ, यस्ता आत्मालाई आत्मालाई धामिको सहयोगमा चुल्होमा बसाउने गरिन्छ ।

राई जातिमा मानिस मरिसकेपछि आत्मालाई आफ्नो ठाउँमा पुर्‍याएर राख्नुपर्छ भन्ने मान्यता छ । अन्यथा आत्माहरूले दुख दिन्छन् भन्ने विश्वास राई जातिले राख्ने गर्छन् । राई जातिको विधान पुस्तक मुन्दुमले मृत्यु हुँदाको अवस्थाको आधारमा कुन आत्मा कहाँ बस्ने भन्ने निश्चित गरेको छ ।

छेवर र गुन्यु संस्कार गरेको वा दाँत साटिएको, बिहे नगरी मृत्यु भएको, महिनावारी शुरु नहुँदै मरेकाको आत्मालाई वान्तवा भाषामा तोङ्गोरुम भनिन्छ, । यस्ता प्रकारका आत्माहरू चुल्होको छेउमा बस्छन् । तर चुल्होको पूजा गर्दा छेउमा बस्ने आत्मालाई पनि सँगै भाग दिइन्छ । चुल्होको छेउमा बस्ने आमालाई पितृको सहयोगी आत्माको रूपमा लिने चलन रहिआएको छ ।

चुल्हो र चुल्होको छेउमा बस्नेबाहेक बाहिर बस्ने आत्माहरू पनि हुन्छन भन्ने मान्यता राई जातिको विधि विधान पुस्तक मुन्दुममा उल्लेख गरिएको छ । साना बच्चाहरू, हल्लावा र मामाङका आत्माहरु बाहिर बस्छन् भन्ने कुरा मुन्दुममा बताइएको छ । मुन्दुम अनुसार बच्चाहरूको आत्मा (छाछामाङ) लाई पवित्र आत्मा मानिंदैन । यी आत्मालाई बस्ने ठाउँलाई बुङ्लाखा भनिन्छ । बुङ्लाखा फुलैफुलले भरिएको हुने र फुलको रस चुस्दै यी आत्माहरु बस्छन् भन्ने मान्यता रहिआएको छ । छाछामाङ आत्मा भड्किएमा बच्चाहरुलाई दुख दिने गर्छन भन्ने मान्यता छ ।

दुर्घटनामा परेर मृत्यु भएको मानिसको आत्मा र महिलाको महिनावारी बन्द नहुँदै वा बच्चा जन्माउँदै गर्दा मृत्यु भएमा ति मृतकको आत्मालाई पिचास भनिन्छ । दुर्घटनामा परेर मरेकाको आत्मालाई हल्लावा र महिनावारी बन्द नहुँदै वा बच्चा जन्माउँदै गर्दा मरेकाको आत्मालाई मामाङ भनिने र यी आत्माहरुलाई छिटोभन्दा छिटो धामीको प्रयोग गरी आफ्नै बासस्थानमा पुर्‍याउनुपर्दछ ।