असोज ३, २०८०
त्यो शिक्षकले पढायो, नेता बन्न सिकायो र त आज देशको बागडोर चलाइरहेका छौ । त्यो शिक्षकले पढायो, कर्मचारी बन्न सिकायो र त आज देशको प्रशासन चलाइरहेका छौ । त्यो शिक्षकले पढायो, डाक्टर बन्न सिकायो र त आज हजारौ...
- डा. विश्वबन्धु शर्मा
असाधारण पीडा, तर अनुभूतिविहिन । पीडाको अनुभूति नहुने अवस्था पनि मानसिक रोगमा हुन्छ ।
कडा मानसिक रोगमा आत्महत्या एकदमै धेरै छ । उपचार नपाउने कडा मानसिक रोगी कि दुर्घटनामा मर्छ, कि आत्महत्या गर्छ, प्राकृतिक रुपमा कमैको मात्र मृत्यु हुन्छ भन्ने गरिन्छ ।
अहिलेसम्म सामान्य रुपमा डिप्रेसनमा मात्र आत्महत्या हुन्छ भन्ने चलन छ । तर त्यो सत्य होइन । डिप्रेसनका विरामी मध्ये झण्डै २० प्रतिशतले मात्र आत्महत्याको प्रयास गर्छन । । यसमा गम्भिर खालका रोगी पर्छन् ।
आत्महत्याका कुल संख्या लियो भने ८० प्रतिशत जति डिप्रेसनका हुन्छन् । दोस्रोमा सिजोफ्रेनियालाई लिइन्छ ।
सिजोफ्रिेनियाको विरामीले विभिन्न कारणले आत्महत्या गर्छ । कानमा आउने आवाजका कारणले पनि गर्छ । ‘मलाई मेरा शत्रुहरुले समाएर चिरेर, नुन खोर्सानी राखेर, यातना दिएर तड्पाइतड्पाई मार्छन, त्यो भन्दा सजिलोसँग आफैं मर्छु’ भन्ने भावना आएर पनि आत्महत्या गर्छन् ।
कुनै कुनै विरामीमा केही कारण नभई अचानक आत्महत्या गर्ने विचार आउँछ र आवेगमा आत्महत्या गरिदिन्छन् । सिजोफ्रेनियाको विरामीले कहिले आत्महत्या गर्छ भनेर भविष्यबाणी गर्न वा अनुमान गर्न सकिन्न । तर जव विरामीलाई उपचार शुरु गरेपछि फटाफट रोग निको हुँदैन, सुधार भएर पनि पहिला जस्तो काम गर्न सक्ने, जिम्मेवारी लिनसक्ने अवस्थामा आउँदैन र रोगको असर बाँकि रहन्छ, त्यस्तो अवस्थामा आत्महत्याको बढी खतरा हुन्छ ।
सिजोफ्रेनियाको विरामीले उपचार पाएर पनि मदिरा वा लागुपदार्थको दुव्र्यसनी छ भने आत्महत्याको खतरा अझ बढ्छ । घरमा वातावरण प्रतिकुल छ, जागिर छैन, परिवारमा राम्रो सहयोग छैन, घरमा अलि द्वन्द्व छ, समस्या छ भने पनि आत्महत्याको खतरा बढ्छ । डिप्रेसनमा रोगको गहिराइले बढी असर गर्छ भने सिजोफ्रेनियामा अरु कारणहरुले बढी असर गर्छ । डिप्रेसनमा मोटामोटी आत्महत्याको अनुमान लगाउन सकिन्छ, रोग जति गहिरो भयो उती आत्महत्याको सम्भावना बढी हुन्छ । डिप्रेसन भएको व्यक्तिले आप्mनो यी भावना व्यक्त पनि गर्छ, हाउभाउ, चालचलनबाट पनि देखिन्छ । तर सिजोफ्रेनियामा अनुमान लगाउन कठिन हुन्छ ।
डिप्रेसनले पेलेर उत्कर्षमा पुगेका वेला आत्महत्या गर्ने आँट हुँदैन । मनमा आत्महत्या गर्ने इच्छा भएर पनि आत्महत्या गर्ने हिम्मत्त हुँदैन, निर्णय गरेर पनि कार्यान्वयन गर्न सक्तैन । प्रवल इच्छा हुँदाहुँदै पनि इच्छालाई उसले कार्यमा उतार्न सक्तैन । रोगको कारणले आँटै नभएर त्यस्तो हुन्छ ।
पहिला आत्महत्या गर्न प्रयास भैसकेकोे, त्यस्तो गर्ने इच्छा आउँछ भनेर कुरा गरेको, तयारी गरेको पनि हुनसक्छ । यो थाहा पाएपछि घरका मानिस चनाखो हुन्छन् । तर जव उ हिंडडुल गर्न थाल्छ, टाठोबाठो फुर्तिलो देखिन थाल्छ, तब ‘अब सुधार भयो’ भनेर घरका मानिसले वास्ता कम गर्छन । अव ठिक हुनथाल्यो भनेर सन्तोष गर्छन । एकातिर उसको आत्मबल बढेर आएको हुन्छ र घरका मानिसले कम वास्ता गर्न थाल्छन भने अर्कोतिर आत्महत्या गर्ने विचार चाहिँ उस्तै रहेको हुन्छ ।
निको भएको जस्तो भान परिरहेका वेला गहिरो खालको डिप्रेसनका विरामीले रोग आंशिक निको भएको अवस्थामा आत्महत्या गरिदिन्छन् । निको हुने सिलसिलामा पूरा निको नभईसकेका अवस्थामा आत्महत्या बढी गर्ने हुनाले रोग पुरै निको नभएसम्म परिवार चनाखो भइरहनु जरुरी छ ।
आत्महत्याको विचार आएको मानिसमा यसो नगर्न पाए पनि हुन्थ्यो भन्ने सोच पनि आएको हुन्छ । यसको संकेत पनि उसले गरेको हुन्छ । ती सारा संकेत हामीले झट्ट बुझ्दैनौं ।
आत्महत्या गर्ने मानिसले प्राय कुरा खोल्दैनन् तर पनि सकेसम्म मलाई कसैले उद्धार गरिदिए हुन्थ्यो भन्ने भित्री इच्छा हुन्छ । यसबाट उम्किन पाए हुन्थ्यो भन्ने हुन्छ । आत्महत्या गर्ने भनेको रहरले भन्दा भित्रको पीडाले गर्दा हो । पीडा मुक्त हुन पाए हुन्थ्यो भन्ने भई नै रहेका हुन्छ ।
आत्महत्या नै गर्छु भनेर सोच आएको वेला झुण्डिदा, हामफाल्दा, रेटिदा हुने पीडा त पीडा नै होइन । शारीरिक पीडा त कुनै मूल्य हुँदैन । भित्र मनमा उसलाई असह्य मानसिक पीडा हुन्छ । जसले गर्दा उसले आत्महत्या गर्न पुग्छ ।
लेटिनमा एउटा शब्दावली छ, ‘आनेस्थेजिया डोलोरोजा प्सिखिका’। यो पुराना कितावहरुमा पाइन्छ । प्सिखिका भनेको मानसिक, डोलोरोजा भनेको कठोर पीडायुक्त र आनेस्थेजिया भनेको अनुभूती नहुने अवस्था । कुनै अनुभूति नै नगर्ने अवस्था यति पीडादायक हुन्छ कि उसले सहनै सक्तैन । अनुभूति नै नहुने वेहोसी जस्तो अवस्थाको पीडा हो यो । दुःखविहिन पीडा वा यातना । ‘साइकिक पेनलेस टर्चर’ । मनले कुनै अनुभूति नै नगर्ने जुन अवस्था हो, त्यो आफैँमा सहन नसक्ने असह्य पीडा हो ।
यस्तो पीडा डिप्रेसन नभएको मानिसले कल्पनै गर्न सक्तैन । पीडा ज्यादै गहिरो भए पछि उनीहरुले अरुलाई कपडा पसलका पुतली जस्ता देख्छन् । साच्चैको मानिस हो कि प्लाष्टिकको मानिस हो छुट्याउनै सक्तैनन् । उनीहरुले जीवन्तता नै अनुभव गर्दैनन् । त्यस्तै उनीहरुले रङ्ग पनि अनुभव गर्दैनन् । पुरै ब्ल्याक एण्ड ह्वाइट जस्तो देखिन्छ । रातो, हरियो रंग त उसले देख्छ तर त्यसलाई अनुभूति गर्दैन ।
अगाडि मानिस बोलिरहेको छ तर त्यसको जीवन्तता नै अनुभूती गर्दैन । सवै उसका लागि निर्जीव जस्तो हुन्छ । समय गएको जस्तो नै हुँदैन, समय रोकिए जस्तो हुन्छ । समय जाँदै जाँदैन । संसार नै रोकिए जस्तो हुन्छ । नयाँपन भन्ने हुँदैन । सवै रित्तो जस्तो हुन्छ ।
आफैँमा पनि जीवन्तता देख्दैन । म जीउँदै छु र भनेर चिमोट्ने स्थिति आउँछ । यो ज्यादै पीडादायक हुन्छ । कुनै अनुभूति नै नहुँने यस्तो पीडादायक अवस्था उसले सहन सक्तैन । यो पीडा शारीरिक पीडाभन्दा धेरै कठिन हुन्छ । यो डिप्रेसनको चरम रुप हो ।
यो अवस्थामा मानसिक रुपले कुनै अनुभूति नै गर्दैन । डर, खुसी, रमाइलो, दुःख,शंका, रिस, अत्यास कुनै पनि किसिमको भावनाको अनुभूती नै हुँदैन । शुन्य अवस्थामा पुग्छ । अनुभूतीविहिन पीडाको अवस्था हो । यस्तो चरम अवस्थामा उसले आत्महत्यालाई अंगाल्छ ।
बाँच्ने प्रयास गर्दै आत्महत्या
पञ्चायत कालमा राजा महेन्द्रले एकदमै विश्वास गरेका र दरबारले निकै प्रयोग गरेका एकजना व्यक्ति रिटायर्ड भएपछि समाज सेवामा लागे । मानसिक स्वास्थ्य सेवामा पनि केही योगदान दिए ।
उनलाई मानसिक रोग लाग्यो । उनी कुनै वेला एकदम सक्रिय बन्ने, कुनै बेला पुरै झोक्राउने । एक्टिभ भएका वेला फुर्तिलो हुने, गफ बढी गर्ने, जसलाई पनि गल्ति गर्दा एकदमै गाली गर्ने, राम्रो हुँदा एकदमै मायाँ गर्ने, स्वागत पनि गर्ने गर्थे । कुनै वेलामा चाहिँ एकदम निरास र खिन्न हुने । कुरा पनि गर्न नचाहने, गरे पनि निरासाका मात्र । धेरै जसो झोक्राएरै बस्ने । ‘तपाईँलाई एक्टिभ बनाएको पनि रोगले नै हो, निरास बनाएको पनि रोगले नै हो भन्थेँ ।
उनलाई यस प्रकारको श्रृङखला दुई तीन पटक भयो । यो ‘हाई’ भएका बेला जता पनि एक्टिभ हुने, धेरैतिर काम गर्ने । ‘लो’ भए पछि घरबाटै बाहिर ननिस्कने । हाई(लो, हाइ(लो भइरहने । यसलाई ‘बाइ पोलार डिजिज’ भनिन्छ । उनलाई हाइ हुँदा हल्का हाइपोमेनिया हुने, तर लो हुँदा कडा डिप्रेसन हुने ।
उनलाई मैले हेरेर हाई लो दुवैलाई रोक्ने औषधि दिएको थिएँ । अलि कम भए पछि म ठिक छु भनेर औषधि नखाने उनको बानी थियो । मैले काम गर्ने संथामा उनी पनि सम्लग्न थिए । प्राय: उनीसँग भेट भइरहन्थ्यो । सम्पन्न र दिलदार थिए । झपार्न पनि पछि नपर्ने । मलाई मायाँ गरेर गुरु-गुरु भन्थे ।
उनलाई हेर्न थालेको केही महिना भएको थियो, विशेष कामले म बाहिर जानुपर्यो । उनलाई जानकारी दिँदा कहाँ जान लागेको गुरु ? भनेर सोधे । जाडो छल्न बनारस जान लागेको भनेँ ।
मैले उनलाई यो दिन काठमाडौ आइपुग्छु पनि भनेको थिएँ । तर विभिन्न कारणले दुई दिन ढिलो भयो ।
म जुन दिन आउँछु भनेको थिएँ, त्यही दिन ‘गुरु खोइ हँ ? बोला’, भनेका रहेछन् । म आइपुगेको थिइनँ । भोलिपल्ट पनि फोन गरेर, ‘खोज त, आइपुग्यो कि आइपुगेन’ भनेका रहेछन् । त्यो दिन पनि म आइपुगेको थिईँन । त्यसको भोलिपल्ट पनि दिउँसो मलाई खोजेछन् । म राती अलि अबेला मात्र आइपुगेँ । उनले त्यही रात झुण्डिएर आत्महत्या गरिसकेका रहेछन् । भोलिपल्ट विहान मैले आत्महत्या गरेको खवर पाएँ ।
मानसिक रोग लागेको मानिसले आत्महत्या गर्नु अघि पनि केही न केही साहारा खोज्दछ । भित्र गाह्रो भइरहेको हुन्छ, पीडाले ग्रस्त हुन्छ । असह्य भएर छटपटी हुन्छ । यो पीडाबाट मुक्त हुन पाए हुन्थ्यो भन्ने खोज्छन् ।
उनलाई पनि यस्तो पीडाबाट मुक्त हुन औषधि दिइएको थियो । औषधिले राम्रोसँग छुन्थ्यो । तर उनले औषधि नियमित गरेनन् वा के भयो भन्न सक्तिन ।
खाना नखाएर आत्महत्या
म रुसमा अध्ययन गरिरहँदा एकजना ६० वर्ष जतिकी महिला विरामी थिइन, खादै नखाने समस्या थियो । विरामी पर्दै पटकपटक अस्पताल आउने । कुरा चाहिँ राम्ररी गर्ने । किन नखाको भन्दा खानु हुँदैन, खान्न, म भोकले मर्ने हो भन्थिन । केही नखाई आत्महत्या गर्छु भन्थिन् ।
आत्महत्या गर्न त अरु सजिला उपाय छन् नि, किन यो गाह्रो उपाय रोजेको भन्दा ‘म एकदम नालायक मानिस हुँ, मेरो आत्मा दुष्टआत्मा हो, यसले सजिलो तरिकाले मर्न पाउँदैन । यसले तड्पीइ तड्पीई मर्नुपर्छ ।
मैले जिन्दगीमा यति धेरै पाप गरेँ कि जिन्दगी नै गल्ति गल्ति र पाप नै पापले भरिएको छ । त्यसलाई सही सजाय भनेको नखाई नखाई तड्पाएर मार्ने हो । अनि मात्र न्याय हुन्छ ।’ यस्तो भन्ने अनि खाना, पानी केही नखाइदिने ।
अस्पतालका स्वास्थ्यकर्मीहरु हातखुट्टा बाँधेर जवर्जस्ती खुवाउँथे । ‘तपाईँहरुले पापमाथि पाप बोकाउनु भयो’ भन्थिन । तपाईँहरुले पापी आत्मालाई बचाइरहनु भएको छ भन्थिन । नाकबाट पाइप लगाएर खुवाइन्थ्यो । औषधि पनि खान नमान्ने । त्यही भएर हामी विद्युत उपचार (शक) नै लगाउँथ्यौँ ।
त्यहाँ यस्तो समस्या भयो भने शक थेरापी दिइहाल्थे ।यो सवैभन्दा सुरक्षित मानिन्छ र निको पनि राम्रोसँग हुने । शक विशेषगरी कडा खालको डिप्रेसनमा उपयोगी हुनाले खाँदै नखाने, आत्महत्याको खतरा भएको अवस्थाको गम्भिर डिप्रेसनमा लगाइन्छ । आत्महत्याका विचार दिमागबाट हटाउन यो नै सवैभन्दा राम्रो विधि हो । आत्महत्या रोक्नका लागि यो भन्दा राम्रो विधि आजसम्म विकास भएको छैन । तर आज व्यापक प्रयोगमा ल्याउन भने सकिएको छैन । उनलाई पनि शक थेरापीले राम्रो सुधार हुन्थ्यो ।
(मञ्जरी पब्लिकेसनले बजारमा ल्याएको पुस्तक ‘मान्छेको मन’बाट)
त्यो शिक्षकले पढायो, नेता बन्न सिकायो र त आज देशको बागडोर चलाइरहेका छौ । त्यो शिक्षकले पढायो, कर्मचारी बन्न सिकायो र त आज देशको प्रशासन चलाइरहेका छौ । त्यो शिक्षकले पढायो, डाक्टर बन्न सिकायो र त आज हजारौ...
वरिष्ठ मुटु रोग विशेषज्ञ डा. ओम मूर्ति ‘अनिल’द्वारा लिखित पुस्तक ‘जीवन्त सम्बन्ध’ लोकार्पण गरिएको छ। शुक्रबार राजधानीको बसुन्धरामा एक कार्यक्रमकाबीच लेखक डा. ओम मूर्तिकी आमा राजकुमा...
गोपाललाई सानैदेखि धूमपानको लत बसेको थियो, शायद संगतको प्रभाव भनेको यही हुनुपर्छ । घरमा बाबुदाजुहरू हुक्का तान्थे । त्यति बेलाको चलन के भने सबैभन्दा सानोले तमाखु भर्नुपर्ने । त्यतिसम्म त ठीकै थियो, सल्काएर समे...
असोज तेस्रो साता बिहीबार, बुकीबाट गोठ औल झर्ने दिन । लाहुरेहरू आउनु र बुकीबाट गोठालाहरूको हुल गाउँमा झर्नु दशैंको रौनक हो । ‘भोलि साँझ डाँफे चराउन जाने’, सुत्ने बेला गोठमा सल्लाह भयो । घर...
गोपी मैनाली कविहरूले केका लागि कविता लेख्छन् भन्नेमा मत्यैक्यता पाइँदैन । कोही आनन्दका लागि भन्छन्, त कोही उपयोगिताका लागि । अझ कोही त अभिव्यञ्जनाको अर्को उद्देश्य नै हुँदैन भन्ने गर्छन् । ...
सानीमा भेट्न चितवन गएको थियो गोपाल चार दिन हिँडेर । राप्ती किनार नजिकको सानो गाउँमा बस्दै आएकी थिइन् उनी, जो पहाडमा खान लाउन नपुगेपछि केही वर्ष अघि पुगेकी हुन् त्यतातिर । त्यतिबेला अहिलेजस्तो यातायातको साधन...
सामान्यतः मानव समाजको आजसम्मको इतिहास जनयुद्धको इतिहास हो भन्दा फरक पर्दैन । किनकि, समयका प्रत्येक खण्डमा चाहे ती स्पाटाहरू होउन् या चार्टिष्टियन, सिलेसियाली होउन् या कम्युनाडोहरू अनि वोल्सेभिक–भियतकङ्&ndash...
रूढिवादी र पछौटे समाजले सधैँभरि अवतारको प्रतीक्षा गर्दछ । प्रतीक्षा गर्नेले आफू केही पनि कर्म गर्दैन र उसलाई पौरखमा त्यति विश्वास पनि हुँदैन । सामान्यतया व्यक्तिगत जीवनमा भाग्य र सामाजिक जीवनमा अवतारको प्रत...
कसैले आएर सत्य भनेको के हो ? भनेर सोध्यो भने हामी अलमलिन्छौँ । कसैले केही भनौँला कसैले केही । अझ कसैले त सत्य भनेको सत्य नै हो भन्न पनि बेर लगाउन्नौँ । तर सत्य त्यो मात्र होइन । सत्य भनेको हामी आफैँ हौँ । सत्य...