फागुन २८, २०८०
उमेरले ३५ वर्ष पुग्नै लाग्दा मैले लोकसेवा आयोगको फाराम भरें । ३५ वर्ष कटेको भए फाराम भर्न पाउँदैनथें, तर नियुक्ति लिँदा भने ३५ वर्ष कटिसकेको थिएँ । लोकसेवा आयोगको सिफारिशअनुसार क्षेत्रीय सिञ्चाइ निर्देशनालयले...
माघ २४, २०७६
‘नतिजामुखी प्रशासन समृद्धि र सुशासन’को मूल ध्येयका साथ निजामती सेवा दिवस मनाइँदैछ । नेपालको निजामती सेवाले संस्थागत स्वरुप पाएको ६३ वर्ष हुन लागेपनि सर्वसाधारणका माग अपेक्षा पूरा नभएकोमा अहिले निजामती प्रशासन केही हदमा रक्षात्मक धारमा उभिएको छ ।
परिवर्तित समाजको माग पूरा गरी सेवाग्राही सन्तुष्ट बनाउनु र सरकारको कार्यदिशा अनुरुप प्रणाली सञ्चालन गर्नु निजामती प्रशासनको कर्तव्य हो ।
सार्वजनिक क्षेत्रको बदलिँदो प्रवृत्तिसँग अनुकूलित हुँदै जानु उसको योग्यता हो । निजामती सेवालाई नतिजामुखी बनाउन दक्षता विकास चाहिन्छ । त्यसैले निजामती सेवाभित्र दक्षता व्यवस्थापन कसरी गर्ने भन्ने विषयले महत्त्व पाउँदै आएको छ । किनकि अब निजामती सेवाले सनातनी भूमिका मात्र निर्वाह गरेर पुग्दैन । निजामती सेवाले वर्तमानको कार्यजिम्मेवारी लिनुका साथै अर्को पुस्ताको लागि राम्रो प्रणाली निर्माण गर्नुपर्दछ ।
प्रत्येक व्यवस्थापक भोलिको लागि सक्षम नेतृत्व तयार पार्ने जिम्मेवारीमा रहन्छ । यसको अर्थ निजामती सेवा सार्वजनिक क्षेत्रको सेवा मूल्यको खोजीमा निरन्तर प्रयत्नशील रहनु पर्दछ । विकास नीतिका लागि सीप, सेवा प्रवाह र नागरिक सहकार्यका लागि सीप, सेवा व्यवस्थापन र सहउत्पादनका लागि सीप र सञ्जालीकरण र संवादका लागि सीप भएपछि मात्र सार्वजनिक मूल्यको खोजीको लक्ष्य पूरा हुन्छ । निजामती सेवालाई नतिजामुखी बनाउन सकिन्छ ।
अहिले सर्वत्र नियम होइन, प्रतिवद्धता भन्न थालिएको छ । समकालीन समाजका जटिल चुनौती सामना र सार्वजनिक मूल्य प्रवर्द्धनका लागि व्यावसायिक निजामती सेवाको विकल्प छैन । निजामती सेवा व्यावसायिकता भनेको निजामती सेवाका मूल्य र सिद्धान्तको ज्ञान र त्यसलाई व्यवहारमा अपनाउने प्रतिवद्धता र क्षमता हो । सिद्धान्त किन हो भने यसले खास मूल्य प्रणाली स्थापनामा जोड दिन्छ, कार्यउपलब्धिको आधार दिन्छ र यसका लागि चाहिने मानक निश्चित गर्दछ, जस्तो कि सार्वजनिक जीवनका सिद्धान्तहरू ।
प्रतिवद्धता किन हो भने यसले ज्ञान, सीप र क्षमताको अतिउत्तम प्रयोग गर्न लगाउँछ, कार्यप्रति नैतिक रहन उत्तरदायित्व निश्चित गर्छ र सुम्पिएको कामको वैधता पुष्टि गर्छ । त्यसैले निजामती सेवाको व्यावसायिकता सामाजिक समस्या समाधानार्थ प्रशासनिक कार्यसञ्चालनको निष्ठा, सीप, क्षमता र प्रविधि हो । यो कार्य जागरुकता सहितको कार्यसमर्पण हो । यो नै समकालीन समाजको माग हो । यो माग पूरा गर्ने व्यावसायिक क्षमता कसरी निर्माण गर्ने अहिलेको चुनौती हो । यी चुनौती सामना गर्न कानून, नीति र सिद्धान्तको विज्ञता चाहिन्छ, नियमन क्षमता अनि आर्थिक सुझबुझ चाहिन्छ ।
निजामती कर्मचारी संधै सेवा प्रवाहको अग्रपंक्तिमा रहन्छ, यसर्थ सेवा प्रवाह र सञ्चार सीप चाहिन्छ । सेवाग्राही सर्वसाधारणसँग सम्बन्ध, साझेदारी र संवाद सीप चाहिन्छ । मौद्रिक मूल्य सार्थकता पुष्टि गर्ने कार्यसंस्कृति एवम् प्रतिवद्धता चाहिन्छ । अभिमुखीकरण, तालिम, सामाजिकीकरण र क्षमता विकासका अन्य माध्यमबाट उल्लिखित विषयमा विज्ञता र कार्यसमर्पण विकास गर्न सकिन्छ ।
निजामती सेवा सधै सनातनी भयो, यसले नवप्रवत्र्तनमुखी काम गर्न सकेन भन्ने आरोप पनि खेपिरहेको छ । प्रक्रिया उत्पादनबाट नतिजा उत्पादनका लागि पनि नवप्रर्वत्तन आवश्यक छ । सेवाग्राही नतिजाका लागि अधिर छन् र नतिजामार्फत नै सेवाग्राहीको विश्वास जित्न सकिन्छ । मौजुदा कार्यप्रणालीमाथि चुनौती दिइ सामान्य सुधार गरेर नै निजामती सेवामा नवप्रवत्र्तन भित्र्याउन सकिन्छ । निजामती सेवा नवप्रवत्र्तनमुखी भयो भने मात्र राज्य प्रणाली आविस्कारमुखी हुन्छ । प्रणालीभित्र नवप्रत्र्तन भित्र्याउन खासै ठूलो प्रयास आवश्यक छैन, केवल सोच र समर्पण भए पुग्छ, आर्जित अनुभव नै यसो गर्ने पूँजी र ऊर्जा हुन् ।
विकासमुखी सोच, सामाजिक वित्त परिचालनको क्षमता र सामाजिक संकेत आकलन गर्ने बानी प्रशासनिक नवप्रवत्र्तनका आधार हुन् । निजामती सेवा स्वभावैले उद्देश्यमुखी, कार्यनिष्ठ र आभ्यान्तरिक अभिप्रेरणामा रहने स्वभावको हुनुपर्छ, जसलाई हामी विकास प्रशासनका गुण भन्ने गर्दछौं । हिजो विकासको प्रशासन गर्न प्रशासनिक क्षमता विकास गरे पुग्थ्यो, अब विकासको सोपान र परिवर्तनको सिर्जना नै निजामती प्रशासनले गर्नुपर्ने भएको छ । कतिपय सेवामा सहउत्पादन र ‘क्राउड सर्भिङ’को सीप पनि आवश्यक भएको छ ।
नीति निर्माणको प्रवृत्ति परिवर्तन भएको छ । त्यसैले अबको प्रशासक सूचनामुखी, प्रोत्साहनमुखी, अग्रसरतामुखी, मूल्यबोधी, समयसंवेदी, एकीकृत सोच राख्ने र अग्रसर हुनुको विकल्प छैन । यसो गर्ने क्षमता पनि प्रणालीभित्र छ तर त्यसलाई संगठन र सेवाग्राहीका लागि उपयोग गर्ने बानी बसाउन नसकिएको मात्र हो । संस्थाले व्यक्तिमाथि गरेको लगानी संस्थाले आफ्नो बनाउन नसकेको मात्र हो ।
निजामती सेवामा चाहिएको अर्को सीप भनेको रणनीतिक सीप हो । यसले आजलाई हेरेर काम गरेर मात्र पुग्दैन । एउटा जीवन्त प्रणाली हुनुका नाताले केही लामो सोच वा फराकिलो आकलन एवं सम्भावित परिस्थितिको विश्लेषण क्षमता चाहिन्छ । सेवाग्राहीको चेतना, लोकतन्त्रको बढ्दो प्रियता, राज्य प्रणालीको बदलिँदो प्रवृत्ति एवं परिवेशको बढ्दो जटिलताले ल्याउने चुनौती सामना गर्न दृष्टिबोधी निजामती सेवा चाहिएको छ । यो परिवेशको माग पनि हो ।
राज्य प्रणालीको केन्द्रस्थमा निजामती सेवा रहने भएकाले पनि यो आवश्यक छ । किनकी नीति (राज्यइच्छा) निर्माण, त्यसलाई संस्थागत स्वरुप दिने कार्य र एक समय सन्दर्भबीचको प्रणाली सम्बन्धको आधार भनेको नै निजामती सेवा हो । यसको क्रियाशीलतामा नै लोकतन्त्रको वितरण हुने हो, राज्य प्रणाली जीवन्त बन्ने हो, सभ्यता र संस्कृति संस्थागत हुने हो ।
त्यसैले नीति प्रतिफलका लागि तथ्य र संकेतको संकलन एवं विश्लेषणका साथै नीतिग्राही पहिचानको क्षमता हुनुपर्दछ । उद्देश्य, स्रोतसाधन र क्रियाकलाप आवद्ध गर्ने क्षमता, नीति प्रभावकारिताको लागि राज्यसंरचना बाहिरका पात्र परिचालन क्षमता एवं तथ्य र जानकारीको उपयोग गर्ने क्षमताले नै प्रशासनिक नवप्रवत्र्तन विकास गर्न सकिन्छ । यसका लागि रणनीतिक अभिमुखीकरण पहिलो शर्त हो ।
निजामती प्रशासनलाई नतिजामुखी बनाउन सेवास्थल र व्यवस्थापकीय तहका कर्मचारीहरूमा छुट्टाछुुट्टै सामथ्र्य र व्यावसायिकता चाहिन्छ । अग्रपंक्तिका कार्यालयमा कार्यउत्साह सहितको सञ्चालन क्षमता भए पुग्छ, विनयशीलता र जिम्मेवारी बोध भए पुग्छ तर व्यवस्थापकीय तहमा यसका अलावा स्पष्ट निर्भिक एवं व्यावसायिक सल्लाह दिने आँट पनि चाहिन्छ । यस्तो आँट यदाकदा राजनैतिक कार्यकारीका लागि अप्रिय हुँदा उसले वृत्ति जोखिम पनि मोल्नुपर्ने हुन्छ तर तथ्यमूलक, सन्तुलित र वस्तुपरक सल्लाह दिने सामर्थ्यले नतिजामुखी निजामती प्रशासनमार्फत समृद्धि र सुशासन दिन सकिन्छ ।
उच्च निजामती व्यवस्थापकले बुझ्नपर्ने अर्को कुरा भनेको यसले दिने सल्लाह भनेको नीतिमूलक हुन्छन् । नीति सल्लाह भनेको समस्या सम्बोधन गर्ने सल्लाह हो । नीति र निर्णयले थप समस्या सिर्जना गर्नु हुँदैन । त्यसैले परिवेशको विश्लेषण गरेर, वास्तविक समस्या चिनेर, समस्याका वास्तविक सरोकारवाला चिनेर समस्याका आर्थिक, सामाजिक, मनोवैज्ञानिक, सांस्कृतिक एवं प्राविधिक आयाम बुझेर नै समाधानको कार्यचित्र सुझाउन सकिन्छ ।
नीति सल्लाह राजनैतिक विषय हो तर निजामती सेवाको मूल्य तटस्थतामा रहेर व्यावसायिक सल्लाह दिने दायित्व निजामती सेवा, विशेषतः कार्यकारी तहका निजामती प्रशासकको हो । अनि मात्र नीति मूल्यको उत्पादन हुन्छ, निजामती सेवा समृद्धिको आधार बन्छ । त्यसैले वील क्लीन्टनले भनेझै सधैं हस मात्र होइन, नाइ पनि भन्न सक्ने आँट भएको निजामती सेवा चाहिएको छ ।
एक्काइसौं शताब्दीको चुनौती बहन गर्न निजामती सेवामा ‘फिट फर पर्पोज’को मूल्य चाहिएको छ । यो काम त्यति सजिलो भने होइन । सुधार, सुधार र निरन्तर सुधारको प्रणाली बसाउनु पर्दछ, जसमा निजामती सेवालाई दिशाबोध गर्ने र अभिभावकत्व लिने राजनैतिक कार्यकारीको उच्च अठोट चाहिन्छ, निजामती सेवालाई प्रोत्साहन दिने अदम्य साहस चाहिन्छ, विश्वास गर्ने बानी चाहिन्छ ।
जापानमा मेजीकालदेखि नै निजामती सेवा सम्मानित बन्दै आएको छ, जेन्को सुजुकीले पनि आफ्नो कार्यकालको सबै अवधि निजामती प्रशासन सुधारमा बिताए । जिम्मी कार्टरले आफ्नो चुनावी मुद्दा निजामती प्रशासन र बजेट सुधार भनेका थिए । उनले थालेको प्रशासन सुधारको यात्रा वील क्लीन्टनको राष्ट्रिय उपलब्धि समीक्षा (एनपीआर) हुँदै बाराक ओबामामा आइपुग्दा आविस्कारमुखी प्रशासन बन्न पुग्यो । अहिले भन्न थालिएको छ निजामती सेवा आविस्कारको निरन्तर प्रक्रिया हो ।
बेलायतमा थेचर–मेजरको नेक्स स्टेपले सार्वजनिक सेवाको एजेन्सीकरणमा र सेवा वडापत्रको आविस्कार गर्न पुग्योे । त्यसैले प्रशासनिक अग्रसरताको आदर्श प्रस्थान चाहिन्छ, यात्रा चाहिँ निरन्तरको हो ।
उमेरले ३५ वर्ष पुग्नै लाग्दा मैले लोकसेवा आयोगको फाराम भरें । ३५ वर्ष कटेको भए फाराम भर्न पाउँदैनथें, तर नियुक्ति लिँदा भने ३५ वर्ष कटिसकेको थिएँ । लोकसेवा आयोगको सिफारिशअनुसार क्षेत्रीय सिञ्चाइ निर्देशनालयले...
डिसेम्बर पहिलो साता एनसेलको माउ कम्पनी आजियाटाले आफ्नो रेनोल्ड होल्डिङ्स यूकेको शतप्रतिशत स्वामित्व गैरआवासीय नेपाली सतिशलाल आचार्यको कम्पनी स्पेक्ट्रलाइट यूकेलाई बेच्न गरेको सम्झौताबारे समाचार बाहिरिएको झन्डै ३ हप्...
केही वर्षअघि विद्वान प्राध्यापक डा. अभि सुवेदीले कान्तिपुरमा लेख्नुभएको एउटा प्रसंगबाट आजको चर्चा शुरू गर्नु उपयुक्त हुनेछ । त्यस प्रसंगमा नेपाली कांग्रेसका वर्तमान सभापति शेरबहादुर देउवाले पूर्व प्रधानमन्त्रीको हैस...
आज ‘सबैका लागि मर्यादित जीवन’ को आदर्श वाक्यसाथ अन्तर्राष्ट्रिय गरिबी निवारण दिवस मनाइँदै छ । भोक, रोग, अभाव र आवश्यकता पूरा भएपछि मात्र मानवीय मर्यादा पाउन सकिन्छ । नेपालमा गरिबी र असमानताका विभि...
कमेडी क्लब चलाउने मुन्द्रे उपनाम गरेका एकजना मान्छे छन्। एकै श्वासमा चारवटा प्रश्न सोध्न सक्ने क्षमता भएका जानेमाने पत्रकार ऋषि धमलाको कार्यक्रममा पुगेर तिनले भन्न भ्याए, 'यो टिकटकका कारण मान्छेहरू अल्छी भए, कुन...
मखमली फुल्दा, मार्सी धान झुल्दा बहिनी आउने छिन्, दैलाको तस्वीर छातीमा टाँसी आँसु बगाउने छिन् .....। हाम्रो समयका चर्चित गायक नारायण रायमाझीको ‘नमुछे आमा दहीमा टीका’ बोलको गीत नि...
हामी १५औं अन्त्य गरेर १६औं योजनाको तयारीमा जाँदै छौं । दलका शीर्ष नेताबीच १६औं योजनाको विषयमा छलफल भएको छ । १५औं योजनाको असफलता र नमिलेका कुरालाई १६औं मा सुधार्छौं । हाम्रो गन्तव्य कहाँ हो भन्ने संविधानले ...
सच्चा लोकतन्त्रमा सिमान्तमा रहेको नागरिकले पनि यो देश मेरो हो भन्ने अनुभूति गर्न सक्नेछ- माहात्मा गान्धी । माथि गान्धीको भनाइ किन उद्धृत गरिएको हो भने नयाँ वर्षको आगमन भैसकेको छ र २०८० को बिदाइ बडो हर्षपूर्वक...
एक दिन काम विशेषले नयाँ सडकतिर गएको थिएँ, मोबाइल टिङटिङ गर्यो । हेरेँ पुराना मित्र जयदेव भट्टराई, सम्पादक मधुपर्क (हाल अवकाश प्राप्त) ले सम्झेका रहेछन् । हामी दुई लामो समयसम्म सँगै रह्यौँ, कहिले गोरखापत्र...