रुपन्देहीको तिलोत्तमा–१४ टिकुलीगढस्थित लुम्बिनी एग्रो प्रोडक्ट एण्ड रिसर्च सेन्टरमा रहेका ५०० गाईमध्ये २ सय दुधालु गाई छन् । फर्मबाट दैनिक २ हजार २०० लिटर दुध उत्पादन हुन्छ । 

कोरोना भाइरसको त्रासले मुलुक ‘लक–डाउन’ भएपछि फर्मबाट उत्पादित दूध मुस्किलले जम्मा २०० लिटर मात्र बजारमा गएको छ । फर्मका सञ्चालक शशी पौडेल भन्छन्, ‘२ दिन गाई दुहेर दूध सबै गाईलाई खुवाइयो । शनिवारदेखि घ्यू, पनिर, खुवा र क्रिम बनाउन थालेका छौं ।’ 

‘केही दिन अगाडि कृषिमन्त्री घनश्याम भुसालले भन्नुहुन्थ्यो । किसानलाई बजारको समस्या हुँदैन भनेर । खै हाम्रो उत्पादन किनिदिएको ? गाईभैसीलाई खुवाउने बजारमा दानाको अभाव छ । उत्पादित दूध नष्ट गर्नुपर्ने अवस्था आयो,’ उनले भने । 

रुपन्देहीको देवदह नगरपालिका–४ मा रहेको न्यू सापकोटा गाई फर्मबाट पनि ‘लक–डाउन’ नहुँदासम्म दैनिक ७० लिटर लिटर दूध उत्पादन हुन्थ्यो । बजारमा दानाको अभाव भएपछि उत्पादन घटेर ४० लिटरमा झरेको छ । 

फर्मका सञ्चालक लक्ष्मण सापकोटाले भने, ‘गाईलाई दैनिक ३ पटक खुवाउनुपर्ने दाना १ पटकमा झर्‍यो । गाईले दूध घटाए । उत्पादित दूध पनि बजारमा जान पाएन । दूध दुहेर मही बनाउँदै गाईलाई खुवाउँदै गरेको छु । गाउँमा दूध किनेर खाओ भन्दाखेरी बिक्री नभएको दूध पनि यति महंगो कसले किनेर खान्छ भन्छन् ।’ 

जिल्लाकै सैनामैना नगरपालिका–३ मा रहेको कार्की भैसी फर्ममा पनि १० वटा दुहुना भैसी छन् । फर्मका सञ्चालक देवेन्द्र कार्कीले भने, ‘बजारमा दूध जाँदै गएन । दुहेर मही बनाएर भैसीलाई खुवाउनु सिवाय केही भएन ।’
कार्की भन्छन्, ‘स्थानीय, प्रदेश र संघीय ३ तहको राज्य हुँदा पनि किसानको उत्पादन माटोमा गयो । यस्तो भएपछि कृषि पेशामा बितिष्णा बाहेक के हुन्छ ?’

यी त केही किसानका उदाहरण मात्र हुन् । मुलुक विश्वलाई आक्रान्त पारेको कोरोना भाइरससँग लड्दा त्यसको प्रत्यक्ष मारमा किसान पनि परेका छन् । ५ दिनदेखि किसानको दूध उठ्न सकेको छैन । राज्यले लक–डाउनको अवस्थामा किसानका पीडा बुझेर दूध बिक्रीको प्रबन्ध मिलाउन सकेको छैन ।

लक–डाउनले ५ नम्बर प्रदेशका किसानको दैनिक १ लाख ५० हजार लिटर दूध नोक्सान भएको छ । नेपाल डेरी एसोसिएसनका प्रदेश अध्यक्ष कृष्ण भट्टराईले बजारमा दूधको खपत शून्यजस्तै हुँदा किसानको दूध उठ्न नसकेको बताए । ‘किसानको दूध २५ प्रतिशत पनि उठेको छैन । हामी डेरी व्यवसायीले बिहान र बेलुका भएपनि बन्दको बेला डेरी खोलेर किसानबाट दूध ल्याएर बिक्री गरेका छौं ।’ 

प्रदेशमा दैनिक १ लाख ९० हजार लिटर दूध उत्पादन हुन्छ । जसमध्ये ८० हजार लिटर बाहिर (पोखरा र चितवन) जान्थ्यो । अहिले बाहिर पनि जान पाएको छैन । प्रदेशकै बजारमा खपत हुने होटल तथा चिया पसल बन्द हुँदा स्थानीय बजारमा जाने दूध पनि ठप्प छ । स्कूल कलेज बिदा हुँदा कोरोनाको जोखिमले पहाड गएका छन् । जसले गर्दा घरघरमा दूध समेत खपत शून्य जस्तै छ । प्रदेशमा दूधका परिकार बनाउने उद्योग नहुँदा किसानहरू दूध फाल्न बाध्य भएका छन् । 

प्रदेश ५ सरकारका भूमि व्यवस्था, कृषि तथा सहकारी मन्त्री आरती पौडेलले किसानको बिक्री नभएको पाउडर दूध बनाउन चितवन र पोखरा पठाउने तयारी गरिएको लोकान्तरलाई बताइन् । उनले भनिन्, ‘बजारमा मानिसहरू कम छन् । भएका पनि बाहिर ननिस्किँदा दूध खपत भएन । किसानको दूध आइतवारदेखि चितवन र पोखरामा रहेको पाउडर दूध बनाउने उद्योगमा पठाउने तयारीमा लागि छलफल चलिरहेका छ ।’

मन्त्रालयले लक–डाउनपछि किसानलाई लागि केही राहतको योजना समेत ल्याउने आश्वासन समेत मन्त्री पौडेलले दिइन् ।

राज्यले राहत उपलब्ध गराउनुपर्ने माग किसानले गरेका छन् । गाईभैसीलाई चाहिने दानाको अभाव भएको हुँदा त्यसको आपूर्ति छिटो हुनुपर्ने किसानको माग छ । 

पशुपालक किसानजस्तै अवस्था तरकारी किसानको पनि छ । तराईका गाउँमा तरकारी कुहिएको छ । बजारमा हरियो तरकारीको मूल्य छोइ नसक्नु छ ।