जय निशान्त स्वतन्त्र विश्लेषकका रूपमा चिनिन्छन् । विदेश पढेर नेपाल फर्केपछि शुरुका वर्ष उनले रेडियो र टेलिभिजन पत्रकारिता गरे । पछिल्लो समय उनी लोकतन्त्र र विकासको क्षेत्रमा राष्ट्रिय एवं अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा सक्रिय छन् । एक निजी टेलिभिजनमा उनले सञ्चालन गर्ने ‘तटस्थ तर्क’ नामको कार्यक्रम कुनै बेला निकै लोकप्रिय थियो । २०६१ साल माघ १९ को शाही कु सँगै उनी सक्रिय पत्रकारिताबाट अलग भए । त्यसपछि विभिन्न राष्ट्रिय एवं अन्तर्राष्ट्रिय संस्थामा रहेर लोकतन्त्र र विकासका विभिन्न विधामा काम गर्दै आइरहेका छन् । उनी मधेसी मूलका हुन् तर आफूलाई मधेसका मुद्दामा मात्र केन्द्रित गर्न चाहँदैनन् । अक्सर राष्ट्रिय राजनीति र समृद्धिका बृहत्तर विषयमा छलफल गर्न रुचाउँछन् । उनै जयसँग सोमवार लोकान्तरकाविमल गौतमरसुशील पन्तले कसरी बन्न सक्छ नेपाल ? शृंखलाका लागि कुराकानी गरेका थिए । प्रस्तुत छ, उक्त कुराकानीको सारसंक्षेप : देशको विकास किन भएन भन्ने प्रश्न आजकाल जहाँतहीँ जोडदार रूपमा उठिरहेको विषय हो । यसका बारेमा साँच्चै नै हामी सबैले घोत्लिएर सोच्नुपर्ने भएको छ । देश विकास गर्नको लागि नेपालमा कुन चाहिँ चीज छैन ? त्यो खोज्नुपर्छ । नेपाल अनुपम प्राकृतिक सम्पदाले भरिभराउ भएको देश ।
चीन र भारतको बीचमा रहेको देश । युवाहरू भएको देश । परिश्रम र प्रतिफलले संसारभरिनै नाम चलाएका नागरिकहरूको देश हो नेपाल । तर यहाँ किन विकास भएन ? मरुभूमि मात्रै भएको देशले पनि विकास गरेको छ । टापु नै टापु मात्रै भएका देशले पनि विकासमा फड्को मारेका छन् । तर यहाँ नपुगेका तत्त्वहरू चाहिँ आधारभूत विषय नै हुन् । विकासका लागि हामीकहाँ आधारभूत कुरा नै छैनन् । सामान्य सुनिएला, तर समाजमा वर्षौंदेखि व्याप्त विभेद, असमानता, थिचोमिचो जस्ता आधारभूत विषयहरूको सही ढंगले सम्बोधन हुन सकेको छैन वा सम्बोधन गरिएको छैन ।
पहिले सिंगापुर पनि सामान्य टापु नै त थियो । सिंगापुर सन् १९६० को दशकसम्म मलेसियाको एउटा प्रान्त थियो, हिस्सा मात्र थियो । पछि त्यो मलेसियाबाट छुट्टियो । छुट्टिँदा सिंगापुरसँग केही पनि थिएन ।मलेसियाबाट छुट्टिएपछि ली क्वान यु सिंगापुरको शासकका रूपमा उदाए ।
शुरुमा उनले सिंगापुरमा रहेको विविधतालाई एकै ठाउँमा राख्ने काम गरे । नेपालमा जस्तै विभेद, सामाजिक असमानता, अन्याय र थिचोमिचो थियो सिंगापुरमा । सबैभन्दा पहिले त्यो सामाजिक विभेद, अन्याय र असमानतालाई व्यस्थापन गर्ने काम भयो सिंगापुरमा ।
सबै पक्षको चित्त बुझाउने गरी समृद्धिका गतिविधि अघि बढे । राजनीतिक, सामाजिक रूपमा सद्भाव कायम रहने गरी काम गरे ली क्वानले । त्यसले एउटा संरचनाको निर्माण ग–यो । त्यसपछि बल्ल विकासको रूपमा अघि बढेको हो सिंगापुर । शुरुमा त सिंगापुरमा पनि शिक्षा, स्वास्थ्य केही थिएन नि ।
ली क्वानले सिंगापुरको मान्छेको हात र विदेशको पूँजी प्रयोग गरेर देशलाई दु्रत गतिमा अघि बढाए । तर हाम्रोमा चाहिँ ठ्याक्कै उल्टो भयो । सबैभन्दा पहिलो काम भनेको हामीले सबैलाई मान्य हुने प्रक्रिया अघि बढाउनैपर्छ ।
सामाजिक विभेद, थिचोमिचो र असमानता हटाउनैपर्छ । हामी संघीयताको नाममा ठूलो ठूलो नारा मात्रै दिइरहेका छौं । कोहीलाई अराष्ट्रिय भनेका छौं, कसैलाई के भन्छौं, कसलाई के भनेर आरोप लगाउँछौं । हामी कुरा चाहिँ सिंगापुरको गर्छौं, काम चाहिँ ठ्याक्कै उल्टो गर्छौं ।
सिंगापुरमा चारैतिर पानी नै पानी थियो । त्यसको सदुपयोग गरेर आधुनिक सिंगापुर बन्यो । चिनियाँ, भारतीय र मलाया मूलका मान्छे थिए सिंगापुरमा । उनीहरूबीचको विभेद, असमानता र एकले अर्कोलाई हेलाको दृष्टिले हेर्ने प्रवृत्तिलाई हटाउने खालको व्यवस्था गरियो त्यहाँ । सबैलाई विश्वस्त पारियो । त्यसपछि बल्ल सिंगापुर विकासका लागि अघि बढ्यो ।
दुर्भाग्यवश हामीले हाम्रो विविधातालाई पनि संरक्षण गर्न सकेनौं । दूरदर्शिता नै भएन । युवाहरू विदेश गए । सिंगापुरको उदाहरण दिने काम थुप्रै नेताहरूबाट धेरैपटक भयो तर तर काम चाहिँ ठीक उल्टो हुँदै गयो ।
उपभोक्ताले सामान किन्दा देशभक्ति हेर्दैन । उसले सामान टिक्ने र राम्रो छ कि छैन भनेर हेर्छ । हामीले उद्योग र विकासका लागि चाहिने कुनै एउटा कुरा दिन सक्नुपर्थ्यो । चीन र जापान मिल्न सक्ने, अमेरिका र चीन मिल्न सक्ने तर हामीले उनीहरूसँग व्यापार गर्न किन नसक्ने ? हामीले उद्योगमा राष्ट्रियता मिसाएपछि गाह्रो भयो । बजार, सस्तो श्रम, कच्चा पदार्थ हामीले तीन चीज नै दिन सक्छौं । तर हामी एकअर्कासँग मात्रै खेलिरह्यौं ।
अहिलेको राष्ट्रियताको विषय अत्यन्तै गलत दिशामा गइरहेको छ । देशको लागि सोच्नुहुन्छ भने त्यहाँका नागरिकहरूको जीवनस्तर उकास्ने प्रविधिको बारेमा सोच्न सक्नुपर्छ । रोजगारीको व्यवस्था गर्ने विषयमा सोच्न सक्नुपर्छ । राष्ट्रियता चाहिँ चीनलाई वा भारतलाई गाली गर्ने विषय मात्र होइन, हुनुहुँदैन ।
मलाई के लाग्छ भने मेरो राष्ट्रियता त्यतिबेला दुख्छ जतिबेला दिनमा विमानस्थलबाट १५ सय नेपाली युवाहरू बाहिर गइरहेको देख्छु । मेरो राष्ट्रियता त्यतिबेला दुख्छ जतिबेला म मुम्बईका कोठीहरूमा राखिएका नेपाली दिदीबहिनीहरूको कारुणिक कथा देख्छु ।
जुन बेला म अरू देशको एयरपोर्टमा पुग्छु, त्यतिबेला त्यहाँको अध्यागमन अधिकारीले मेरो पासपोर्ट देख्नेबित्तिकै मलाई शंकाको जुन दृष्टिाकोणले हेर्न थाल्छ नि, त्यतिबेला मेरो राष्ट्रियता दुख्छ मलाई । बाबुरामजीलाई (पूर्वप्रधानमन्त्री डा. बाबुराम भट्टराई) लाई हङकङमा उहाँको पासपोर्टकै कारण शंकाको दृष्टिले हेरिएको हो । मैले पनि त्यस्तो भोगेको छु । एकसेएक होनहार युवाहरू राजनीतिमा आउनको लागि तयार भएपनि बूढाहरूले राजनीति हाँकेका छन् र मुलुकलाई उल्टो दिशातिर लगिरहेका छन्, त्यो देख्दा मेरो राष्ट्रियता दुख्छ मलाई ।
मलाई भन्नुहोस्, के सिंगापुर वा दक्षिण कोरिया युवा निर्यात गरेर विकसित मुलुक भएका हुन् ? हुँदै होइनन् । त्यहाँका युवाहरूको हात र सीप प्रयोग गरेरै ती देश बनेका हुन् । त्यो हामीले कहिले सिक्ने ? दिनहुँ हजारौंको संख्यामा विदेशिइरहेका हाम्रो होनहार युवाहरूलाई स्वदेशमै रोक्ने उपायका बारेमा हामीले किन सोचेनौं ? यस्ता विषयले दुख्छ मेरो राष्ट्रियता ।
दक्षिण कोरिया र सिंगापुरले अवसर मात्रै सिर्जना गरेका हुन् । युवाहरूलाई आफ्नै देशमा राखेर काममा लगाए उनीहरूले । हामीले संसारमा भएको कुनै पनि चिज बेच्न सक्छौं । विप्रेषण (रेमिट्यान्स)ले देश कहिल्यै पनि विकास हुन सक्दैन ।
***
हामीले आधारभूत विषयहरू मिलाउने हो भने, जातीय अनि सांस्कृतिक कुरालाई व्यवस्थापन गर्न सक्ने हो भने हाम्रो देशले तुरुन्त फड्को मार्छ । हामीसँग नभएको केही पनि छैन । नेपालका सबै ठाउँमा सम्भावना नै सम्भावना भरिएका छन् । हिमाल देखिन्छ, पहाड देखिन्छ, वन देखिन्छ, अलि तल आउनुहोस् त, फोहोर देखिन्छ, अव्यवस्थित बजार मात्रै देखिन्छ । हामीलाई प्रकृतिले सबै दिएको छ । तर हामीले हामीलाई केही पनि दिएका छैनौं । दिन जानेनौं ।
सिंगापुरमा जहिलेपनि बेस्ट ब्रेन (उत्कृष्टहरू) लाई कानून बनाउने र सरकार चलाउने ठाउँमा लैजाने गरिन्छ । त्यस्ता उत्कृष्टहरूलाई त्यहाँ राम्रो सुविधा दिइन्छ । उनीहरूले राम्रो तलब सुविधा पाउँछन् । त्यहाँको बेस्ट ब्रेन चाहिँ त्यहाँको राजनीति र नीतिमा गइरहेको छ । तर हाम्रोमा चाहिँ जेल बसेको रे, फलानोको सेवा गरेको रे भनेर विश्लेषण गरिन्छ । त्यस्तो नगरौं । उहाँहरूलाई एकदमै सम्मान गरौं ।
पशुपतिको नजिक हुन्छ कि, गोदावरीको नजिक हुन्छ कि एउटा ठाउँ उहाँहरूको लागि बनाइदिऔं । देश चाहिँ योग्य र सक्षम मान्छेलाई बनाउन दिऔं । देश बनाउने जिम्मा नेपालका सही क्षमता भएकाहरूलाई दिऔं । सिंगापुर आज सिंगापुर बन्नका लागि शुरुमा जसरी अघि बढ्यो, त्यो हामीले सिक्नुप–यो । उसले जस्तै हामीले पनि सामाजिक अव्यवस्थालाई व्यवस्थापन गर्नुपर्छ । अनि नेपाल पनि बन्न सक्छ ।
नेपालमा अहिले भोट बैंकको लागि मात्रै काम भएको छ । देश र नागरिकलाई प्राथमिकतामा राखेर सोच्यो भने न देश अघि जान्छ । संविधान लेखन, समावेशिता जस्तो विषयमा चुनावी स्वार्थ हावी भएकोले देश अनिश्चितताको भुमरीमा रुमल्लिन पुगेको हो ।
मधेसको समस्या र विकास मधेस भनेको नेपालको समस्याको समाधान हो किनभने जतिबेला नेपालमा राणा शासन थियो, त्यसका विरुद्ध जुन आन्दोलन भयो त्यो मधेसका जिल्लाहरूबाटै उठेको थियो । त्यसपछि २०३६ साल पछिका आन्दोलन जति काठमाडौंमा भएका थिए, त्यति नै मात्रामा मधेसमा पनि भएका थिए ।
पछिल्लो क्रममा जनआन्दोलनको क्रममा सारा देश उभिएको थियो । मधेस पनि उभिएको थियो । राजाको कु का विरुद्ध देशभर हुन नसकेका आन्दोलनहरू मधेसमै भएका थिए । राजा महेन्द्रलाई आक्रमण गर्नेहरू पनि मधेसकै थिए ।
ती आन्दोलनहरूले राणा फाल्दा होस् या अरू सबै आन्दोलनमा होस्, प्रक्रियागत र घटनाक्रममा देखिएका विषयमा होस्, संघीयताका आन्दोलनमा होस्, सबैमा मधेस अगाडि छ । त्यसैले मधेस समस्या हैन, समस्या समाधानको स्रोत हो ।
मधेसले भनेको संघीयता सबैलाई सुहाउने बनाइदेऊ भनेको मात्र न हो । संघीयता भनेको लोकतान्त्रिक अवधारणाकै विषय हो । कहीँ नभएको विषय पनि मधेसले मागेको होइन । जनआन्दोलनकै उपजको रूपमा मधेसले मागेको हो ।
पहिलो संविधानसभाको राज्य पुनःसंरचना समिति र तत्कालीन प्रधानमन्त्री गिरिजा प्रसाद कोइराला लगायतले स्वीकारेको विषय हो संघीयता । बारम्बार सबै नेता, सबै दल र सबै पक्षले पनि स्वीकारेकै विषय हो । सबैलाई मिल्ने संघीयता, देशको लागि व्यावहारिक हुने र दिगो संविधान एवं समाधान दिनसक्ने खालको संघीयता मधेसले चाहेको हो ।
संघीयताको विषयमा मधेसको माग अहिले हेर्नुहुन्छ भने त झन् घटेर गएको छ । बढेर गएको छैन । पहिले त मधेसको माग एक मधेस एक प्रदेश थियो नि । अहिले त मधेसमा कम्तीमा पाँचवटा राज्य भइसकेको छ । मधेसको माग त धेरै घटेको हो । यसमा पनि अलिकति मिलाउन सक्ने हो भने मधेसका माग सम्बोधन हुनसक्ने सम्भावना एकदमै बढी छ ।
गरीबीको सम्बोधन भनेको पहिला संघीयताको मुद्दा सम्बोधन भएपछि हुने काम हो । पहिला संघीयताको सम्बोधन भयो भने त्यसपछि काम गर्ने नगर्ने भन्ने कुरा मधेसको जनता, दल र नेतामा सिफ्ट भएर जान्छ । राज्य बनेपछि राज्यको धेरै काम विकासमै केन्द्रित हुन्छ । अरू सबै काम केन्द्रले गर्छ ।
भौगोलिक रूपमा त मधेस टाढा होइन । यो मानसिक, सांस्कृतिक र प्रशासनिक रूपमा टाढा भएको हो । अहिले विकासका लागि चाहिने सबै सामग्री त्यही मधेसको बाटो भएर आउँछन् । ह्युमन रिसोर्सेस (मानव स्रोतसाधन) को लागि पनि मधेस पछि परेको होइन । काठमाडौंबाट बर्दीबास पुग्न चार घण्टा लागेपनि जनकपुरबाट जलेश्वर पुग्न थप दुई घण्टा लाग्छ । तर त्यो दूरीको हिसाबले १४ किलोमिटरको मात्र बाटो हो । विगत १५ वर्षदेखि त्यहाँ बाटो बन्न सकेको छैन ।
यो दोष कसलाई दिने अब ? सरकारले हुलाकी सडकको हिस्सा भन्छ । भारतले बनाउँछ भन्छ । तर मधेसले भारतलाई सोध्ने त होइन नि । यो कुरा त नेपाल सरकारले भारतलाई सोध्ने हो नि ।
त्यसैले संघीयता र विकासको विषयमा म के भन्छु भने मधेसमा विकास नभएको, हुनसक्ने विकासलाई पनि महत्त्व नदिइएको अनि अवस्थाले गर्दा पनि संघीयताको माग तीव्रताका साथ अघि आएको हो । कुनै पनि देशका जनताले सबैभन्दा बढी सुरक्षा चाहेका हुन्छन् । अनि अवसर । त्यहाँ सामाजिक, भौतिक र रोजगारसम्बन्धी कुरा सबै जोडिन्छन् ।
मधेसमा शिक्षाको लागि पर्याप्त र उत्कृष्ट स्कूल र उपचारको लागि राम्रा र पर्याप्त अस्पतालहरू भएको भए जुन तीव्रताका साथ संघीयताको माग भइरहेको छ नि, त्यो माग नउठ्न पनि सक्थ्यो । मधेसलाई लाग्न सक्थ्यो कि सरकारको सबै देशलाई हेर्ने दृष्टिकोण एउटै छ । तर अहिले अवस्था त्यो छैन नि ।
दशकौंको अनुभवले के भन्छ भन्दा मधेसलाई विकासबाट टाढा राखिएकै हो । राज्यका अन्य प्रक्रियामा मधेसीको माग नहुनु र मधेसमा विकास नहुनु चाहिँ संघीयताको मागलाई यहाँसम्म ल्याउने कारकहरू हुन् जस्तो लाग्छ मलाई ।
हो, लोकतन्त्र आएपछि मधेसकेन्द्रित दलका थुप्रै नेता मन्त्री बनेका हुन् । मन्त्रीको कुरा छोडौं, मधेसबाट प्रधानमन्त्री पनि बनिसक्नुभएको छ । माधव नेपाल मधेसबाटै आउनुभएको हो । एक सय किलोमिटर पनि छैन रौतहट काठमाडौंबाट । तर रौतहट शिक्षाको दृष्टिले सबैभन्दा पछि परेको जिल्ला हो । त्यसले के देखाउँछ भने व्यक्ति कुनै एक ठाउँमा पुग्दैमा त्यहाँको समस्या समाधान नहुन पनि सक्दो रहेछ ।
उदाहरणको लागि बंगलादेशमा प्रधानमन्त्री पनि महिला र प्रमुख प्रतिपक्ष दलको नेता पनि महिला नै छन् । तर त्यहाँ चाहिँ महिलामाथि एसिड हानिने घटना भएको भयै छ । अझ भनौं एसियामै त्यस्ता घटना बढी हुन्छन् । भनेपछि कुनै अमुक व्यक्ति वा कुनै अमुक समुदायको व्यक्ति पदमा जानेबित्तिकै समस्याको समाधान हुँदैन रैछ भन्ने त देखिसकियो नि । त्यसैले जबसम्म राष्ट्रिय नीति परिवर्तन हुँदैन, कार्यान्वयन गर्ने पात्रहरूको मानसिकता विकास हुँदैन, त्यसबेलासम्म सारा नेपालकै विकास हुँदैन ।
मधेसको मात्रै होइन, कर्णालीको पनि विकास भएको छैन । नेपालका शासकहरू अक्षम भएकोले पनि विकास हुन नसकेको हो । उनीहरूले जानाजान विकास नगर्न खोजेका पनि होइनन् होला, तर दृष्टिकोण नै भएन । जुन विकास भएको छ त्यो सुखद दुर्घटना मात्र हो ।
जुन विकास तपाईं हामीले नेपालमा देखेका छौं, त्यो भनेको एकदमै सुखद दुर्घटना मात्रै हो । आफैं भएको विकास हो । त्यसको लािग तुलना गरौं, आजभन्दा ३० वर्षपहिले नेपाल कहाँ थियो ? हामीसँगै रहेका अरू देशहरू कहाँ पुगे ? हामीले हेर्न सक्छौं । कुनै समयमा नेपाल र भारतको पर क्यापिटा इन्कम (प्रतिव्यक्ति आय) बराबर थियो । उसको अहिले हाम्रोभन्दा तीन गुणा बढी छ । भारतको सबैभन्दा पछि परेको राज्य विहार पनि हामी भन्दा धेरै अघि गइसक्यो ।
तर नेपालमा कुनै ठाउँमा एकाध विकास भएका होलान् । तर समग्रमा नेपाल पहिलेभन्दा पछि गएको छ । अघि बढ्न सकेको छैन । अरू सबै हामीभन्दा अघि गएका छन् । त्यसैले विकासको कुरा पहाड र मधेससँग जोडिएको विषय हुँदै होइन ।
तर यति भन्दाभन्दै पनि तपाईं विराटनगर जानुहोस्, बुटवल जानुहोस्, चितवन जानुहोस्, नवलपरासी जानुहोस्, धनगढी जानुहोस्, रूपन्देही जानुस्, महेन्द्रनगर र नेपालगञ्ज जानुहोस् । त्यसपछि तपाईं सिराहा, सप्तरी, बारा, जानुहोस् । त्यहाँको अवस्था एकदमै फरक पाउनुहुन्छ । त्यहाँ एउटा अस्पताल, कलेज खोज्न सकिँदैन । यसलाई कसरी तुलना गर्ने ? तर झापा, इलाम, रूपन्देही जानुहोस्, यी ठाउँमा राम्रो संकेत देखापरेको छ ।
तर मधेसको आठ जिल्ला र कर्णालीको पाँच जिल्लाको ह्युमन डेभलपमेन्ट इन्डेक्स (मानव विकास सूचकांक) उस्तै छ । कुनै समयमा मधेसको इन्डेक्स यिनीहरूको भन्दा बढी थियो । यसले के संकेत गर्छ ? व्यवस्थित ढंगले देशको विकास गरौं भन्ने दृष्टिकोण कसैको भएन ।
पछिल्लो दश वर्षमा केही विकासका संकेत देखा नपरेका होइनन् । देखापरेका छन् । त्यसको तुलना गर्दा मधेस पछि छ । कर्णाली जस्तै हो आजको मधेस लगभग । कर्णालीको त भौगोलिक विकटता पनि छ । तर मधेस टाढा त होइन नि । एकदमै सुगम ठाउँ हो । कुनै प्रोजेक्ट सफल पार्न त्यहाँ थोरै खर्च गर्दा पनि हुन्छ । तर त्यहाँ विकास भएन ।
मधेसमा विकास नहुनुका कारण यसको कारणमा थुप्रै कुराहरू हुन सक्छन् । कमजोर नीति निर्माण, जिम्मेवारीविहीन राजनीतिक नेताहरू, दृष्टिदोष भएका शासक अनि आफ्नो काम गर्न सक्षम नभएका व्यक्ति । यी कारण हुन सक्छन् । अब तपार्इंलाई एउटा उदाहारण दिऊँ, पूर्व पश्चिम राजमार्ग छ । मधेसमा आन्दोलन हुँदा त्यो डिस्टर्ब हुन्छ ।
मधेसमा आन्दोलन किन हुन्छ भनेर सम्बोधन गर्नुको साटो राज्यले चाहिँ धरान तर्फबाट बाटो बनाउन खोज्यो । हामी हाम्रो ठाउँको विकासको लागि जे पनि गर्छौंं भनेर राज्य अघि बढ्यो । तर तिमीहरू तिम्रै अवस्थामा बस भनेर राज्यले भन्यो ।
यसले त नियत पनि देखायो नि । छोरो बिग्रियो भने त के कारणले त्यस्तो विचार आएको हो भनेर सोध्ने कि घरबाट बाहिर पठाउने ? त्यसैले मलाई लाग्छ कि यो सबै खराबीको मिश्रण हो । नेतृत्वमा दूरदर्शिताको अभाव छ । नीतिनिर्माण तहमा मधेसका मान्छेहरूको पहुँच पनि नहुनु एउटा कारण हुनसक्छ । समग्रतामा मधेससँग केन्द्रको आत्मीयता स्थापित नहुनु पनि मधेसमा विकास नहुनुको कारण हुनसक्छ ।
लोकतन्त्रमा दल र नेताको भूमिका हेर्नुपर्छ । राष्ट्रिय नेतृत्वको विकासको कुरा गर्दा मैले जातिको मात्रै कुरा भनेको होइन । लोकतन्त्रमा दलको भूमिका के हुन्छ ? दल भनेको समाज र सरकारबीचको सेतु हो । दलहरूले मुद्दा उठाउने हो ।
राजेन्द्र महतो स्वास्थ्यमन्त्री हुनेबित्तिकै मधेसको स्वास्थ्य समस्या समाधान हुनुपर्ने, गगन थापा स्वास्थ्यमन्त्री हुनेबित्तिकै काठमाडौंको स्वास्थ्य राम्रो हुनुपर्ने धारणा गलत हो । तर समग्रमा कसले के काम ग–यो भनेर सोच्नुपर्छ । देशका लागि काम गर्ने हो । ठाउँ वा समुदाय विशेषका लागि त होइन होला ।
त्यसैले स्वास्थ्यमन्त्री राजेन्द्र महतोसँग हामीले किन सर्लाहीको मात्र स्वास्थ्य अवस्था राम्रो होस् भनेर अपेक्षा गर्ने ? गगन थापासँग किन देशभरको अवस्था राम्रो होस् भनेर नसोच्ने ? कुनै मान्छे मन्त्री हुँदैमा समस्या समाधान हुन्छ भन्नु चाहिँ साँघुरो कुरा हो । राजेन्द्र महतोको वा गगन थापाहरूको व्यक्तिगत भूमिकाको विश्लेषण चाहिँ उनीहरूका मतदाताले गर्ने कुरा हुन् ।
मलाई लाग्छ कि अहिले राष्ट्रिय मूलधारमा सम्मानजनक प्रवेश नै मधेसको पहिलो माग हो । त्यो विकास र शिक्षाले मात्रै हुँदैन । त्यो चाहिँ अनुभूति हुने गरी गरिनुपर्ने विषय हो । सबैको मनमा लाग्ने गरी राज्यले विभेद गर्दैन भन्ने धारणा आउनुपर्ने कुरा हो । भावनात्मक राष्ट्रिय एकीकरण नै पहिलो माग हो मधेसको ।
विकास समग्र देशको आवश्यकता हो । राष्ट्रिय आवश्यकता भनेको चाहिँ विभेद नहुने राज्य निर्माण हो । यसमा भावना र प्रक्रियाजन्य प्रशासनिक सहभागिताका कुराहरू बढी छन् । भौतिक विकास भनेको यी सबै चाँजोपाँजो मिलेपछि हुने कुरा हो । मधेसीहरू यो देशको बासिन्दा होइनन् र ? अहिले पाँच नम्बर क्षेत्रलाई संघीयताको आधारमा व्यवस्थापन गरौं भनेर प्रयास भएको छ । थारूहरूको बसोबास रहेको क्षेत्रलाई छुट्टै एउटा प्रदेश बनाऊँ भनेर प्रयास त भएको हो । देशमा सबैभन्दा पछि परेको एउटा मात्रै जाति कुनै छ भने त्यो थारू नै हो ।
थारूलाई करीब करीब दास बनाएर राखिएको थियो । त्यो बेला तराईमा कोही बस्न सक्दैनथ्यो । थारू मात्रै बसेको थियो । त्यही थारूलाई दास बनाइयो । कमैया र कमलरी बनाइयो । अहिले उनीहरूका लागि मात्रै राज्य बनाउने कोशिश भएको छ भने सगरमाथाको जस्तो छाती भएका, बुद्धको भूमिमा जन्मेका वा गोर्खाली जस्तो छाती भएका भनेर दाबी गर्ने हामीले थारूलाई एउटा राज्य दिन किन कन्जुस्याइँ गरेको ?
कुनै अर्को दृष्टिकोणाले हेर्दै नहेरौं । कुनै समय दुःख गरेर बसेका, कमलरी गरेर बसेकाहरूलाई त्यति दिन हामीले किन नसक्ने ? मैले माथि नै सिंगापुरको उदाहरण दिएँ । उसले सबैभन्दा पहिले यस्तो विभेदकारी विषयको व्यवस्थापन गरेको थियो ।
सिंगापुरमा एउटा कोलोनीमा सबै समुदायलाई एकै ठाउँमा राख्ने अभ्यास भएका थिए । हामीले त्यो गर्न किन नसक्ने ? अहिले त प्रयास नै भएन । अहिलेको त जसले पनि आफ्नो राम्रोको लागि गर्न खोजेको देखिन्छ । अहिले संघीयताको नाममा भोट बैंकको राजनीति भइरहेको छ ।
हेर्नुहोस् न, तराईमा मात्र होइन, सिंगो नेपालका खेतबारी बाँझा छन् । देशभरिकै साझा समस्याका रूपमा देखा परेको छ यो । धनुषा, स्याङ्जा दुवै जिल्लाका मान्छेहरू विदेश गएका छन् । अरू पश्चिमका जिल्लाका मान्छेहरू पनि जान्छन् । डोटी, अछामबाट पनि जान्छन् । यो हाम्रो राष्ट्रिय समस्या हो ।
अहिले तेलको मूल्य घटेको छ । अहिले मलेसियाको अवस्था राम्रो छैन । भोलि उनीहरूले कुनै दिन हाम्रा युवालाई स्वीकार गरेनन् भने हामी के गर्ने ? रेमिट्यान्स इकोनोमी (विप्रेषण अर्थतन्त्र) भनेको एकदमै भल्नरेबल (तरल) अवस्था हो । यसले कुनै पनि दिन देशलाई एउटा ठूलो दुर्घटनामा पु–याउन सक्छ ।
नेपाल चाहिँ असफल राष्ट्र हुँदैछ भनिन्छ । तर कुन अर्थमा असफल राष्ट्र भन्ने ? यसलाई कसरी हेर्ने भन्ने मात्र हो । राजनीतिक रूपमा भन्ने हो भने लोकतन्त्रको लडाईंमै हामी छौं । सातवटा संविधान लेखिए । दुईपटक संविधानसभा चुनाव भए । तर अहिले पनि लोकतन्त्रमाथि नै खतरा छ भनेर हाम्रा नेताहरूले भन्दैछन् ।
राजनीतिक रूपमा नेपाल असफल राष्ट्र होला तर समग्रतामा असफल हुँदैन । हुन पनि दिइँदैन । नेपाल दुई ठूला देशको बीचमा छ । त्यसैले त्यो स्तरसम्म असफल नहोला । असफल हुनको लागि हामीसँग के नै बाँकी छ र ? हामी त यसै पनि असफल छौं नि अर्कोतर्फ । नराम्रा राष्ट्रको सूचीमा हामी परेकै त छौं ।
लाइबेरिया जस्तो हो भने त अर्कै कुरा, नत्र अन्य विषयमा प्राप्तांकको आधारमा त हामी असफल जस्तै न छौं । अब हामी माथि उक्लनुपर्ने चुनौती हो । असफल राष्ट्र हुनको लागि मारकाट मात्र हुनुपर्ने भन्ने त पुरानो र गलत धारणा हो ।
[माथि उल्लेखित विचार निशान्तका निजी हुन, ती विचारले उनी अावद्ध कुनैपनि संस्थाको प्रतिनिधित्व गर्दैनन् । ]
Advertisment
Advertisment