कात्तिक २४, २०८०
राजधानी काठमाडौंबाट कयौं सय माइल टाढा रहेका जाजरकोट र रुकुम पश्चिम यतिबेला भूकम्पले इतिहासकै सर्वाधिक पीडामा छन् । गोधूलि साँझसँगै ओठ काँप्ने जाडो शुरू हुन थाल्छ । आमाको मजेत्रोमा लपेटिएका बच्चाहरू चि...
पंक्तिकार निजामती सेवामा आबद्ध व्यक्ति हो । यो गौरव गर्नुपर्ने विषय होइन, न त यसमा ग्लानी गर्नु नै जरुरी छ ।
निजामती सेवा जीवन गुजाराका लागि सम्भावित हजारौं विकल्पमध्येको एक हो । पंक्तिकार त्यही बाटोमा लागेको मात्र हो । हिजोआज अधिक प्रयोग हुने एउटा शब्द छ, 'राष्ट्र सेवक' । यदि राष्ट्र सेवा पेशा हो भने मात्रै सरकारी कर्मचारीलाई 'राष्ट्र सेवक' भन्न मिल्छ । अन्यथा सरकारी जागिर र राष्ट्र सेवा एउटै विषय होइन भन्ने पंक्तिकारको मत हो ।
संघीय गणतन्त्र नेपालमा राज्य पुनर्संरचनाको बहससँगै शुरु भएको र हालसम्म नटुंगिएको विषय हो, कर्मचारी समायोजन । यो आलेख कर्मचारी समायोजनको व्यावहारिक पाटोमा केन्द्रित छ ।
कर्मचारीतन्त्र, देश र हामी
नेपालको सार्वजनिक प्रशासनमा धेरै समस्याहरू विद्यमान छन् । यसमा सुधारको प्रयास निरन्तर चलिरहेको छ । क्रमश: सुधार पनि हुँदै आएको छ । यद्यपि त्यो जनअपेक्षाको अनुपातमा हुन सकेको छैन । कर्मचारीतन्त्र, खासगरी निजामती प्रशासन र यसले गर्ने सेवा प्रवाहसँग जोडिएका विषयमा समेत धेरै कमी कमजोरी छन् । तर,कर्मचारीतन्त्र पुरै बेकामे छ भन्ने निचोड सही होइन ।
नेपाली समाजको मनोविज्ञान यति कमजोर छ कि हामी हरेक विषयलाई सजिलै सामान्यीकरण गरिदिन्छौं । कुनै पनि विषय आफूलाई सही लागे शतप्रतिशत ठीक र गलत लागे शत प्रतिशत बेठीक ठान्ने प्रवृत्ति समाजको हरेक तहमा व्याप्त छ । कतिपय अवस्थामा यसले पूरै समाजलाई यथार्थभन्दा परतिर धकेलिरहेका उदाहरण पनि छन् ।
कर्मचारीको बारेमा हुने टिप्पणीमा समेत यही मनोविज्ञान प्रतिविम्बित हुनु अस्वाभाविक होइन । सञ्चार जगत, बौद्धिक वर्ग र उच्च प्रशासक तथा राजनीतिक नेतृत्वले समेत सोलोडोलो नकारात्मक टिप्पणी गरेको विषय आम नागरिकले सही विश्लेषण गर्नसक्ने कुरा होइन ।
८० हजारभन्दा बढीको संख्यामा रहेका निजामती कर्मचारीमा समाजका सबै पृष्ठभूमि र प्रवृत्तिका मानिसको समिश्रण छ । त्यहाँ न त राम्रा मात्रै छन्, न त नराम्रा मात्रै । २/४ प्रतिशत गलत प्रवृत्तिका मानिसको कारण सम्पूर्ण कर्मचारीतन्त्र अपमानित भइरहेको छ । गलत प्रवृत्तिका तिनै कर्मचारीको कार्यशैली समग्र कर्मचारीतन्त्र प्रति समाजको सोच र व्यवहारको निर्धारक भएको छ । कर्मचारीतन्त्रकै अभिभावक र उच्च पदस्थहरूले समेत त्यसैलाई आधार बनाएर टिका टिप्पणी गर्नु उदेकलाग्दो विषय हो ।
पछिल्लो समय राजनीतिक नेतृत्व मात्रै नभएर कर्मचारीतन्त्रकै व्यवस्थापनको नेतृत्वले समेत कर्मचारीलाई खराब घोषणा गरेर आफू अब्बल देखिने धुनमा लागेको देखिन्छ । बहालवाला उच्चपदस्थ कर्मचारीहरूले तल्लो तहका कर्मचारीको अपमान गर्नु, अपजस र अवगुण सबै तलतिर देखाउनु सामान्य विषय हुन थालेको छ ।
कर्मचारीतन्त्र गलत, कर्मचारीहरू गलत, कार्यालय र संगठनको कार्य सम्पादन खराब तर व्यवस्थापनको नेतृत्व सधैं ठीक हुनु कसरी सम्भव छ ? समग्र संगठनलाई नतिजामुखी बनाउनु नेतृत्वको प्रमुख काम हो । सांगठनिक सफलता नै नेतृत्वको योग्यता र क्षमताको मापन गर्ने प्रमुख आधार हो । र, हुनुपर्छ पनि । यो आधारभूत सत्यलाई नजरअन्दाज गर्दासम्म जतिसुकै ठूला गफ र भाषण गरे पनि कर्मचारीतन्त्रमा मापनयोग्य सुधार आउनु सम्भव छैन ।
समायोजनको हाउगुजी
कर्मचारी स्थानीय तहमा जान मानेनन् । कर्मचारीले टेरेनन् । यस्ता आशयका 'न्युज हेडलाइन' विगत एक वर्षदेखि दैनिकजसो आउने गरेका छन् । त्यससँगै कर्मचारीलाई स्थानीय तहमा पठाउनका लागि गर्नैपर्ने काममा भने खासै प्रगति भएको छैन । हालसम्म पनि कुन तहमा कति संख्यामा कर्मचारी खटाउने भन्ने विषय टुङ्गो लागिसकेको छैन । संगठन तथा व्यवस्थापन सर्वेक्षण (O & M Survey) जारी छ । त्यो नसकिएसम्म कुन तहमा कति दरबन्दी सिर्जना गर्ने र कर्मचारीको व्यवस्थापन कसरी गर्ने भन्ने प्रस्ट हुँदैन ।
त्यससँगै विभिन्न मनोवैज्ञानिक त्रास फैलाइएको छ । एक कर्मचारीको दृष्टिकोणबाट संघीय सरकारको कर्मचारीको रूपमा रहने आफू सरहको कर्मचारीको तुलनामा आफू वृत्ति विकास र अन्य अवसरहरूमा पछाडि परिएला कि ! भन्ने चिन्ता हुनु स्वाभाविक हो । त्यसलाई स्पष्ट पार्ने काम व्यवस्थापनको हो । व्यवस्थापनले जहिलेसम्म यो विषयमा सबै कर्मचारीलाई प्रस्ट पार्न सक्दैन, तबसम्म यो अलमल कायमै रहन्छ ।
स्थानीय तहमा खटिने कर्मचारीको सरुवाको आधार स्पष्ट भएको छैन । वृत्ति विकासको विषय के हुने भन्नेसमेत टुङ्गो लागेको छैन । अर्कोतर्फ स्थानीय राजनीतिक नेतृत्वले 'कर्मचारीलाई अब ठिक पार्ने' आशयका भाषणबाजी गरिरहेका छन् । कतिपय स्थानीय तहमा नेतृत्वले कानून र नीति, नियमभन्दा बाहिरका कामहरूका लागि दबाब दिनुपनि कर्मचारीमा त्रास बढाउने कारक बन्न पुगेको छ । एकाध स्थानीय तहमा कर्मचारीले कुटाइ खाएकासम्म उदाहरण छन् । सामान्य प्रशासन मन्त्रालयले पठाएका कर्मचारीलाई हाजिर हुन नदिएर आफू अनुकूलको कर्मचारी ल्याउने प्रयासमा निर्वाचित जनप्रतिनिधि लागेको समेत जगजाहेर छ ।
आजको मितिसम्म जस्तोसुकै परिस्थितिमा पनि मेची-महाकालीका जुनुसुकै स्थानमा कर्मचारी निसंकोच खटिएका थिए र छन् । आगामी दिनमा वृत्ति विकास, सरुवा र अन्य सुविधाको दृष्टिले तहगत आधारमा फरक पर्ने आशंकाले कर्मचारीहरूमा मनोवैज्ञानिक त्रास फैलाएको हो । यसको निवारण नै संघीय नेपालमा सार्वजनिक प्रशासनको भावि दिशा तय गर्ने पहिलो खुड्किलो हुनेछ ।
संघीय सरकारका निकायहरू, प्रदेशको राजधानी र स्थानीय तहको केन्द्र एक/दुई किलोमिटरको दुरीमा भएका स्थानमा समेत कर्मचारीले प्रदेश र स्थानीय तहमा खटिई जान अनिच्छा देखाउने अवस्था सिर्जना भएको छ । एक किसिमको मनोवैज्ञानिक त्रास र हाउगुजी फैलाइएको छ । जबकि ती तीनमध्ये कुनै पनि कार्यालयमा काम गर्दा कर्मचारीलाई दैनिक रूपमा कुनै पनि प्राविधिक कठिनाइ छैन । यसमा राजनीतिक नेतृत्वको शैली, व्यवस्थापकीय कार्यमा ढिलाई, संघीय निजामती सेवा ऐन निर्माणमा भइरहेको विलम्बजस्ता कारणहरू जिम्मेवार छन् ।
निजामती कर्मचारीहरूसमेत आधिकारिक सूचना र तालुक निकायको निर्देशन, परिपत्रभन्दा बढी पत्रपत्रिकाका हेडलाइन पढेर आतंकित भएको पाइन्छ ।
राजनीतिक नेतृत्वले समेत स्थानीयस्तरमा काम गर्न असहज भएको विगतको विषम परिस्थितिमा पनि देशको दैनिक प्रशासन सञ्चालन गरिरहेको कर्मचारीतन्त्र संघीयता कार्यान्वयनको पहिलो चरणमै यो स्तरमा आतंकित हुनुपर्ने अवस्था किमार्थ ठीक होइन । यसलाई जतिसक्दो छिटो टुंग्याउनु जरुरी छ ।
पंक्तिकारको बुझाइमा जुनसुकै तहमा खटिए ता पनि वृत्ति विकास र सरुवा यी दुई विषयमा समान तहका कर्मचारीको बीचमा फरक नहुने व्यवस्था गरिएमा अहिले देखिएको समस्या स्वत: समाधान हुन्छ । व्यवस्थापन, आधिकारिक ट्रेड युनियन र कर्मचारी हक हितका लागि क्रियाशील सबै संघ-संगठनहरूले यीनै दुई विषयलाई केन्द्रमा राखेर समाधान पहिल्याउनु जरुरी छ । बाँकी समस्याहरू क्रमश: हल हुँदै जानेछन् ।
राजधानी काठमाडौंबाट कयौं सय माइल टाढा रहेका जाजरकोट र रुकुम पश्चिम यतिबेला भूकम्पले इतिहासकै सर्वाधिक पीडामा छन् । गोधूलि साँझसँगै ओठ काँप्ने जाडो शुरू हुन थाल्छ । आमाको मजेत्रोमा लपेटिएका बच्चाहरू चि...
आज ‘सबैका लागि मर्यादित जीवन’ को आदर्श वाक्यसाथ अन्तर्राष्ट्रिय गरिबी निवारण दिवस मनाइँदै छ । भोक, रोग, अभाव र आवश्यकता पूरा भएपछि मात्र मानवीय मर्यादा पाउन सकिन्छ । नेपालमा गरिबी र असमानताका विभि...
मखमली फुल्दा, मार्सी धान झुल्दा बहिनी आउने छिन्, दैलाको तस्वीर छातीमा टाँसी आँसु बगाउने छिन् .....। हाम्रो समयका चर्चित गायक नारायण रायमाझीको ‘नमुछे आमा दहीमा टीका’ बोलको गीत नि...
नेपालको सार्वजनिक प्रशासन, विशेषतः निजामती सेवामा व्यावसायिक सदाचारिता विकास भएन भन्ने प्रश्न समय समयमा उठ्दै आएको छ । कर्मचारीमा स्वाभाविक रूपमा हुनुपर्ने कार्यसम्पादनलाई व्यवस्थित बनाउने सीप, संस्कार र अनुभवजन्य...
डिसेम्बर पहिलो साता एनसेलको माउ कम्पनी आजियाटाले आफ्नो रेनोल्ड होल्डिङ्स यूकेको शतप्रतिशत स्वामित्व गैरआवासीय नेपाली सतिशलाल आचार्यको कम्पनी स्पेक्ट्रलाइट यूकेलाई बेच्न गरेको सम्झौताबारे समाचार बाहिरिएको झन्डै ३ हप्...
धरान उपमहानगरपालिकाका मेयर हर्क साम्पाङले राष्ट्रपति र प्रधानमन्त्रीको फोटो नगरपालिकाबाट हटाएको विषय अहिले निकै चर्चामा छ । २०५४ मा त्यही प्रकृतिको क्रियाकलाप गरेका थिए, लीला थापा मगरले । जिल्ला विकास समिति...
सामान्यतः मानव समाजको आजसम्मको इतिहास जनयुद्धको इतिहास हो भन्दा फरक पर्दैन । किनकि, समयका प्रत्येक खण्डमा चाहे ती स्पाटाहरू होउन् या चार्टिष्टियन, सिलेसियाली होउन् या कम्युनाडोहरू अनि वोल्सेभिक–भियतकङ्&ndash...
रूढिवादी र पछौटे समाजले सधैँभरि अवतारको प्रतीक्षा गर्दछ । प्रतीक्षा गर्नेले आफू केही पनि कर्म गर्दैन र उसलाई पौरखमा त्यति विश्वास पनि हुँदैन । सामान्यतया व्यक्तिगत जीवनमा भाग्य र सामाजिक जीवनमा अवतारको प्रत...
कसैले आएर सत्य भनेको के हो ? भनेर सोध्यो भने हामी अलमलिन्छौँ । कसैले केही भनौँला कसैले केही । अझ कसैले त सत्य भनेको सत्य नै हो भन्न पनि बेर लगाउन्नौँ । तर सत्य त्यो मात्र होइन । सत्य भनेको हामी आफैँ हौँ । सत्य...