×

NMB BANK
NIC ASIA

थारु महिलाको अनौठो संस्कृति : वर्षाको याचना गर्दै मध्यराति निर्वस्त्र

जेठ २०, २०७५

NTC
Sarbottam
Premier Steels
Marvel

धनगढी, २० जेठ – गर्मी सिजनमा वर्षा नभएपछि पानी पार्न के–के गर्नुपर्ला ? वैज्ञानिक कारण छुट्टै हुन सक्छ । तर, कैलालीका थारु महिलामा वर्षाको याचना गर्दै मध्यराति निर्वस्त्र भएर हलो जोत्ने परम्परा रहेको छ ।

Sagarmatha Cement
Muktinath Bank

एकादेशको कथाझै लाग्ने यस्तो परम्परा अहिलेसम्म पनि जीवितै  छ । खडेरी परेपछि थारु जातिका महिलाले पुरुषको पहिरन लगाई प्रकृतिसँग पानीको याचना गर्ने ‘गैया बेह्रना’ (गाई, गोरु छेक्ने) प्रचलन कायमै रहेको हो । कैलालीको कैलारी गाउँपालिका–३ लालपुरका थारु महिलाले हालै गैया÷गोरु बेह्रना कार्यक्रम गरेका छन् ।


Advertisment
RMC TANSEN
IME BANK INNEWS
shivam ISLAND

मध्यरातमा निर्वस्त्र भएर कोही महिला गोरु बनेको, कोही हलो जोतेको, कोही लुहार बनी हली पिटेको, कोदालो चलाएको अभिनय गरेर कार्यक्रमको थालनी गरेका थिए । सँगसँगै प्रकृतिसँग पानी पार्न अनुग्रह गरिएको लोकलयको ‘सजना गीत’मा आपसमा दोहोरी खेल्दै ‘गैया बेह्रना’ परम्परा मनाए ।


Advertisment
Nabil box
Kumari

स्थानीय ६० वर्षीया प्रदेशनी चौधरीले लोपोन्मुख परम्परा संरक्षण तथा सम्वद्र्धनको उद्देश्यले परम्पराको प्रदर्शन गरेको बताइन् । ३० वर्षयता गैया बेह्रना कार्यक्रम कतै नदेखेको बताउने उनले नयाँ पुस्तालाई देखाउन तथा पुस्तान्तरणकै उद्देश्यले गरिएको बताइन् । मध्यराति हलो जोतेर गैया बेह्रना कार्यको थालनी गरेका महिलाहरू भोलिपल्ट पुरुषको परम्परागत पोशाक धोती, सर्ट, पाइन्ट लगाएर कैलारी गाउँपालिकास्थित डम्मारा गाउँमा गाई छेक्न तथा समाउन पुगेका थिए ।

Vianet communication
Laxmi Bank

गैया बेह्रना जाने पक्षले वास्तविक गाई÷गोरु नसमाएर प्रतिकको रुपमा गाउँकै मोह्रिनिया (गीतसंगीतमा निपूर्ण महिला), भल्मन्सा (गाउँको मुखिया) या उनकी श्रीमतीलाई बन्दी बनाएर लैजाने प्रचलन रहेको बताइन्छ । सोही अनुसार उनीहरूले डम्मारा गाउँका भलमन्सा जेठुराम चौधरीलाई बन्दी बनाएर लगे । 

बन्दी बनाएर लगिसकेपछि अर्को पक्ष (डम्मारा गाउँ) का महिलाहरू पनि बन्दी छुटाउन जानुपर्ने हुन्छ । यसरी छुटाउन गएका र गैया बेह्रना जाने पक्षबीच लोकलयमा गाइने सजना गीतमा दोहोरी (लडाई) चल्ने र आपसमा खानपान गर्ने संस्कार रहँदै आएको बताउँछन् लालपुरका भल्मन्सा जगदिश चौधरी । उनले यसरी हुने दोहोरीकै प्रभावले पानी पर्ने जनविश्वास थारु समुदायमा रहेको समेत सुनाए ।

‘गैया बेह्रना’को ऐतिहासिक पक्ष

गैया बह्रना प्रचलन थारु जातिका महिलामा रहेको प्रचलित एउटा लोकनाटकको रुपमा रहेको बताइन्छ । थारु संस्कृतिविद् अशोक थारुका अनुसार गाउँको गल्ली, आँगन, बारी आदिमा प्रदर्शन गरिने हुँदा यसलाई आजको सडक नाटकजस्तो मानिन्छ । विशेषगरी बैशाख, जेठतिर समयमा पानी नपरी खेती लगाउन समस्या पर्न थाल्यो भने खडेरीबाट मुक्ति पाउन वर्षात्को याचना स्वरुप यो प्रदर्शन गर्ने प्रचलन रहेको संस्कृतिविद् थारु बताउँछन् ।

गैया बेह्रना प्रचलनको छुट्टै ऐतिहासिक पक्ष रहेको संस्कृतिविद् थारुको दावी छ । उनले यो प्रचलन महाभारतको विराट पर्वसँग जोडिएको बताए । उनका अनुसार महाभारतका एक पात्र भीमले युद्धको क्रममा किचकको हत्या गरेपछि कौरवपक्षलाई पाण्डपहरू विराटको दरबारमा छन् भन्ने शंका लाग्छ । शंकाकै आधारमा कौरवहरू सुशर्माको नेतृत्वमा विराटका गाईहरू अपहरण गर्न फौज पठाउँछन् । त्यसैबीच, सुशर्माको नेतृत्वमा रहेको कौरव फौज र विराटपुत्र उत्तरकुमारको नेतृत्वमा रहेको फौजबीच लडाई भएको बताइन्छ । युद्धमा विराटको फौज हार्छ । पछि विराट पुत्र उत्तर कुमार युद्ध मैदान छोड्नै लाग्दा वृहन्नलाको छद्मभेषमा उत्तरकुमारको सारथि बनेका अर्जुनले फौजको आफैं नेतृत्व गरेको र युद्ध जितेर अपहरित गाईहरू फर्काएको किवदन्ती रहेको छ ।

तर, थारु जातिमा महाभारतमा वर्णित आख्यानलाई बेग्लै प्रयोजनका लागि बेग्लै किसिमले प्रदर्शन गरेका पनि संस्कृतिविद् थारुको विश्लेषण छ । ‘गैया बेह्रना’मा संलग्न थारु महिलाहरू विराटको दरबारमा १ वर्षे गुप्तवासमा बसेका बृहन्नला (नपुंसक) रुपी अजुर्नभक्त वीरंगनाको रुपमा रहेको उनको विश्लेषण छ । थारु महिलाहरू पुरुषको पहिरनमा हुुनुले विहन्नलाको प्रतीकको रुपमा रहेको पुष्टि गरेको संस्कृतिविद् थारु बताउँछन् । यसमा गाई लुट्ने, फलफूल, तरकारी लुट्नेदेखि गरिने अन्य कार्यहरू बृहन्नला रुपी अर्जुनको साहसिक कार्यको अनुकरण रहेको पनि बताइएको छ ।

‘गैया बेह्रना’ प्रस्तुतीकरण

नेपाल लोकवार्ता तथा संस्कृति समाज काठमाडौंद्वारा प्रकाशित ‘थारु लोकवार्ता तथा लोकजीवन’ पुस्तक अनुसार गैया बेह्रनाको आफ्नै तौरतरिका रहेको छ । पुस्तकका अनुसार बैशाख जेठतिरको समयमा पानी नपरी लामो खडेरी परेमा थारु गाउँका महिलाहरू आपसमा सल्लाह गरी गैया बह्रना गर्ने दिन तय गर्छन् । निश्चित गरिएको दिन बेलुका सबै भेला भई गैया बेह्रनाको तयारी गर्छन् । यसबेला उपस्थित महिलामध्ये कोही हली, कोही गोरु, कोही लोहार र एउटीले बाहुन्यिा (बाहुनी) भूमिकामा खटिन्छन् । 

रातिको समयमा सबै महिला प्रायः निर्वस्त्र भएर महिलाहरूलाई नै जुवा नारेर उल्टो हलोले जोत्न थाल्छन् । लोहारले कोदालो, फली, हसियालगायत औजार उल्टोतिरबाट पिटेको अभिनय गर्छन् । गल्ली–गल्ली र आँगन–आँगनमा बाढी आएको ठानी कसैले बाँध बाँध्न थाल्छन् । गल्ली र आँगनमै खेतको आली बनाएको अभिनय गर्नुपर्छ ।

त्यस्तै, कुनै महिला गल्ली–गल्ली र घरका आँगनमा गएर ‘पानी डे कि, ढानी डे’ भन्दै अस्लिल शब्दयुक्त सजना गाउँदै हिड्छन् । यस अवसरमा गाइने सजना गीतमा वर्षात् र यौन एकअर्काका पूरक र प्रतीक भई आएको पुस्तकमा उल्लेख छ । साथै, बाहुन्यिाको भूमिका निर्वाह गर्ने थरुनीले ब्रत बसेकी हुन्छिन् । उनी राति पानी परेको बेला ठूलो भ्यागुतो कराएको अनुकरण स्वरुप ‘गो गाँ गो गाँ’ गर्दै कराउँछिन् । 

रातभरिको त्यो क्रियाकलापपछि गैया बह्रनाका ती महिला बिहानदेखि पुरुष भेषमा गाउँलेहरूको फूलवारीका फलफूल तरकारी टिप्छन् र गाउँलेका गाईगोरु अपहरण गरी ल्याएर बाँध्ने गर्छन् । त्यसरी ल्याएका गाईगोरुलाई दाना खुवाइन्छ । टिपेर ल्याएका फलफूल, तरकारी र घरघरबाट उठाएका दाल चामल लिएर गाउँ नजिकैको बगैचा गई सामूहिक भोजन गर्छन् । भोजन खानुअघि बहुन्यिा बनेकी महिलाले एउटा भ्यागुतो ल्याएर त्यसको पूजा गरी भ्यागुतोलाई दुधभात खान दिइन्छ । महिलाहरूको मात्रै सहभागिता रहने ‘गैया बेह्रना’ लोकनाटक वास्तवमा प्रकृतिसँग पानी माग्ने आन्दोलनको रुपमा समेत रहेको संस्कृतिविद्को विश्लेषण छ ।

hAMROPATRO BELOW NEWS
TATA Below
मंसिर १०, २०८०

काठमाडौं, — हिन्दू धर्मले सहगोत्रीका बीच विवाह गर्न नहुने विधान गरेको छ । गोत्र भनेको वंश र कुल हो । प्रत्येक नयाँ पुस्तालाई गोत्रले जोड्ने काम गर्छ । जस्तो, कसैको भारद्वाज गोत्र छ भने त्यो व्यक्ति भरद्वा...

कात्तिक २४, २०८०

सनातन धर्ममा गोत्रको धेरै महत्व हुन्छ । ‘गोत्र’को शाब्दिक अर्थ त धेरै व्यापक हुन्छ । यद्यपि विद्वानहरुले समय–समयमा यसरबारे यथोचित व्यख्या गरेका छन् ।  ‘गो’ अर्थात् इन्द्रिय, र &...

कात्तिक २८, २०८०

वास्तुशास्त्र अनुसार घरमा कुन ठाउँमा के कुरा राख्ने नियमको पालना गर्दा सुखसमृद्धि प्राप्त हुन्छ । वास्तु पालन नगर्दा भने स्वास्थ्य र धनहानिका अलावा अन्य धेरै समस्याबाट ग्रस्त भइन्छ । खराब भएको र टुटेफुटेको सामान घ...

कात्तिक २१, २०८०

घरमा माउसुली देखिनु एक सामान्य घटना हो । सामान्यरुपमा हेर्दा यो एक जीव हो तर जीव जन्तु मनुष्यको प्रकृतिको एक महत्वपूर्ण हिस्सा मान्ने हिन्दू शास्त्रमा माउसुली बारे जोडिएको गतिविधिबारे विस्तृत जानकारी छ ।...

मंसिर ११, २०८०

जन्मदेखि लिएर मृत्युसम्म निर्धारित परम्परा पालन गर्नु हिन्दूहरूको विशेषता हो । पर्वहरूमा मात्र नभएर दिनदिनैको कर्मकाण्डमा पनि धर्म, परम्परा र भगवानको पूजापाठलाई हिन्दूहरू महत्व दिन्छन् । दिनदिनै पूजापाठ गर्ने हिन्...

कात्तिक १९, २०८०

महाभारतको युद्ध एक युग समाप्त हुने बेलामा भएको थियो । संसारमा फैलिएको पाप र अनाचारलाई ध्वस्त पारेर धर्मको ध्वज लहराउनका लागि युद्ध अनिवार्य थियो ।  यावत कमजोरीका बाबजुद पाण्डवहरू धर्मरक्षक भएकाले उनीह...

अपराजित जनयुद्धको पराजित कथा

अपराजित जनयुद्धको पराजित कथा

चैत १४, २०८०

सामान्यतः मानव समाजको आजसम्मको इतिहास जनयुद्धको इतिहास हो भन्दा फरक पर्दैन । किनकि, समयका प्रत्येक खण्डमा चाहे ती स्पाटाहरू होउन् या चार्टिष्टियन, सिलेसियाली होउन् या कम्युनाडोहरू अनि वोल्सेभिक–भियतकङ्&ndash...

निर्मोही राज्य र युगीन अवतारको प्रतीक्षामा नेपाली समाज

निर्मोही राज्य र युगीन अवतारको प्रतीक्षामा नेपाली समाज

चैत १२, २०८०

रूढिवादी र पछौटे समाजले सधैँभरि अवतारको प्रतीक्षा गर्दछ । प्रतीक्षा गर्नेले आफू केही पनि कर्म गर्दैन र उसलाई पौरखमा त्यति विश्वास पनि हुँदैन ।  सामान्यतया व्यक्तिगत जीवनमा भाग्य र सामाजिक जीवनमा अवतारको प्रत...

सत्यको खोजी

सत्यको खोजी

चैत १०, २०८०

कसैले आएर सत्य भनेको के हो ? भनेर सोध्यो भने हामी अलमलिन्छौँ । कसैले केही भनौँला कसैले केही । अझ कसैले त सत्य भनेको सत्य नै हो भन्न पनि बेर लगाउन्नौँ । तर सत्य त्यो मात्र होइन । सत्य भनेको हामी आफैँ हौँ । सत्य...

x