कात्तिक ३०, २०८०
कमेडी क्लब चलाउने मुन्द्रे उपनाम गरेका एकजना मान्छे छन्। एकै श्वासमा चारवटा प्रश्न सोध्न सक्ने क्षमता भएका जानेमाने पत्रकार ऋषि धमलाको कार्यक्रममा पुगेर तिनले भन्न भ्याए, 'यो टिकटकका कारण मान्छेहरू अल्छी भए, कुन...
इमान्दारिता र नैतिक निष्ठामा रहनु सदाचार हो । व्यक्तिका आचरण वा व्यवहार उचित रहनु सदाचार हो । इमान्दारिता, आदर, स्वच्छता, उचित कार्य, सत्यनिष्ठा आदिलाई सदाचारका समानार्थी रुपमा लिने गरिन्छ । सामान्य बुझाइमा मानवीय कर्तव्य अवलम्वन गर्नु सदाचार हो ।
मानिस सर्वश्रेष्ठ प्राणी हो । उससँग विवेक, बुद्धि, विवेक र संस्मरण छ । यी क्षमता आफू र अरुको साझा हितका लागि नै मानव जातिले प्राप्त गरेको हो । आफू मात्र सुखी र समृद्ध बन्नु मानिसको न धर्म हो न कर्म । सामाजिक प्राणीका रुपमा कतिपय व्यवहारलाई सयंमित भएर अपनाउनुपर्छ ।
कतिपय हक र अधिकार अरुमा समर्पित गर्नुपर्छ । सदाचारको सिद्धान्तले व्यक्तिलाई स्वाधिन र उन्मुक्त मान्दैन, विवेकशील र संयमित मान्दछ । सार्वजनिक जीवनमा सदाचारलाई धेरै महत्त्व दिइन्छ । व्यक्तिको सार्वजनिक दायरा जति बढ्यो, उसबाट त्यति नै सदाचार, संयमितता र असल आचरणको अपेक्षा गरिन्छ ।
सार्वजनिक दायित्व बढ्ने क्रमसँगै वैयक्तिक अधिकार खुम्चिन्छन् र कर्तव्यको दायरा फराकिलो हुन्छ । तर, न्यूनतम सामाजिक मूल्य र आचरण व्यवस्थित समाजका सबै सदस्य (नागरिक) का लागि समान रुपमा लागू हुन्छन् । ती सामाजिक मूल्य र आचरण बृहत् मानव मूल्यका विस्तारित भाग हुन् ।
सदाचार बाहिरबाट बल लगाएर प्राप्त गरिने गुण होइन, आभ्यान्तरिक चेतना र विश्वास हो । जुन सामाजिक जीवनलाई मर्यादित, स्वच्छ र विवेकशील बनाउन आवश्यक हुन्छ । कतिपयले सदाचारलाई भ्रष्टाचार विरुद्धको रणनीतिका रुपमा मात्र लिँदै आएका छन् । त्यसो होइन, भ्रष्टाचार लगायत अनेकन अमानवीय र दुस्कृति सदाचार नभएको समाजमा देखिने रोग हो । सदाचार अनेकन सामाजिक विकृतिको एकमुष्ट उपचार हो । किनकि सदाचारी मानिस सत्य, निष्ठा, मर्यादा, पवित्रता, मानवीयता र मिहिनतलाई जीवन ठान्दछ । स्वार्थ, द्वैष, आरिस, आडम्बर, लोभ र लालसालाई विकार ठान्दछ ।
सदाचारका केही सिद्धान्त र शर्तहरू छन् । पहिलो, के भनिन्छ त्यो गर्नुपर्छ (डु ह्वाट यु से) । व्यक्तिका पारिवारिक, सामाजिक, कानूनी, सांगठनिक, नैतिक र आत्मिक प्रतिवद्धता हुन्छन्, जसलाई ढाटेर उ सदाचारी बन्न सक्दैन । दोस्रो इमान्दार बन्नु सदाचारको अर्को गुण हो । आफ्नो कर्तव्य निर्वाहमा पूर्णक्षमता देखाउनु इमान्दार बन्नु हो । तेस्रो, स्वार्थरहित बन्नुपर्छ । सार्वजनिक भूमिका लिने व्यक्ति निजी स्वार्थभन्दा माथि हुनुपर्छ । चौथौ, सदाचार प्रतिको निरन्तरता हो ।
सदाचारी बन्नु एकाध पटक देखाए पुग्ने घटना होइन, निरन्तर अवलम्वन गरिने जीवन पद्दति हो । कतिपय केही प्रशंसित काम पछि वैयक्तिक स्वार्थ पूरा गर्न पृष्ठभूमिलाई उपयोग गर्छन्, यो महाभूल हो । पाँचौ, सदाचार आत्मिक प्रेरणा (मोरल करेज) हो । बाह्य शक्तिले भन्दा भित्रैबाट सिर्जना गरिने शक्ति र सामथ्र्य हो । छैठौ, सत्य र पूर्णतालाई यसले जोड दिन्छ । अद्र्धसत्य असत्यभन्दा खतरापूर्ण हो । सातौं, सदाचारले ‘तिम्रो शब्द, तिम्रो अनुबन्ध’ भन्छ । अक्षरमा पोखेर, शव्दले दिएर होइन, बोलेपछि पूरा गर्नुपर्छ, यसको मान्यता हो । भनेर होइन, गरेर नै सिर्जना र निर्माण हुने हो ।
आठौं, सकारात्मक बन, त्यो नै कर्म हो, उर्जा हो मानव सभ्यता त्यसैको जगमा उभिन्छ भन्दछ । नवौ, १०० प्रतिशत ९९ प्रतिशतभन्दा राम्रो हो भन्दछ । मतलव सुधार र परिस्कार निरन्तर छ, सदाचार समर्पणले आविस्कार र परिस्कार सम्भव बनाउँछ । यसर्थ हामी भन्न सक्दछौ, जीवनको मूल्य सदाचार संस्कृति बेगर पाउन सकिन्न ।
मानवीय जीवनका धेरै पाटा छन् । घरपरिवार, समुदाय, संगठन, बृत्तिसेवा आदिमा व्यक्तिले अवलम्वन गर्ने आचरण केही भिन्न हुन्छन् । पारिवारिक दायित्व निर्वाह गर्दा अपनाउनुपर्ने कार्यभूमिका र जिम्मेवारी वर्गीकरण एक प्रकारको हुन्छ भने सामुदायिक अपेक्षा परिवारको भन्दा वेगल हुन सक्दछ ।
संगठनमा देखाउनुपर्ने व्यवहार अझै फरक हो । व्यापार, राजनीति, उद्योग व्यवसाय, कलासाहित्य, चिकित्सा, विज्ञान र अन्य बृत्तिसेवा सबैले आ–आफ्ना कर्मआचरणको माग गर्दछन् । आ–आफ्नै पेशागत माग र मूल्य छन् । तर, आधारभूत आचरण भने समान छ, त्यो हो नैतिक मर्यादामा रहनु वा असल गर्नु । मानिसको विवेकले आफ्ना कर्मलाई असल खराबको विवेचना गर्न सक्छ । असल बुझाइ, असल चाहना र असल कार्य नै सदाचार हो । व्यक्ति असल चाहनाले होइन, आचरणले हुने हो, चाहनाले होइन, सत्कर्मले हुने हो ।
असल मानसिकता र असल आचरणको समष्टि असल व्यक्ति हो । जैविक बनावट र औपचारिक प्रदर्शन क्षणिक ढोंग हो । असल व्यक्तिहरू वैयक्तिक स्वार्थलाई सामूहिक स्वार्थमा समर्पण गर्ने सामथ्र्यमा हुन्छन् । समाजको विवेकपूर्ण पुनर्निर्माणका लागि सदाचारीकै शक्ति र सत्कर्म चाहिन्छ । सभ्य समाज जहिले पनि विवेकपूर्ण पुनर्निर्माणको प्रक्रियामा रहन्छ ।
नेपाली समाज अहिले सदाचारको औधी अपेक्षामा छ । आत्मिक चेतना, नैतिक मूल्य र सार्वजनिक व्यवहारमा ह्रास देखिएको छ । कला साहित्य, धर्म संस्कृति लगायतका परम्परागत सदाचारका अस्त्र कि त कुँजो भए वा अर्कै मोहोरीमा देखिएका छन् । आत्मिकभन्दा औपचारिक र सामूहिकभन्दा वैयक्तिक हित खोज्ने संस्कृति विकासको चरणमा छ । रुप, धन, आहोदा, विद्या, उमेर, सम्पर्क, शक्ति, पहुँच हुने–नहुनेभन्दा आफूलाई श्रेष्ठदावी गरिरहेका छन् । राम्रो ठानिएको कार्यालयका हाकिमले अर्को आफू सरहको अधिकारीको बोलिलाई इग्नोर गर्नु परिवारको एक सदस्यको उपस्थिति र अभिव्यक्तिलाई अर्कोले बेवास्ता गर्नु, एक राजनीतिक दल अर्कोको विचार र सिद्धान्त सुन्नसम्म नचाहनु, आहोदा, शक्ति र सम्बन्धलाई चाहना पूर्तिको माध्यम बनाउनुजस्ता संस्कृतिको देखिन थालेको छ ।
बाङ्गोटिङ्गो यात्रा र अस्वाभाविक प्राप्ति गर्नेहरू सरल रेखामा हिँड्ने सदाचारीलाई उपदेश दिने स्थिति पनि छ । दुःखी र विपन्नलाई होइन, सम्पन्न र शक्तिशालीलाई माया गर्ने संस्कार छ । माया र सहयोगको आवश्यकता विपन्न र दुःखीलाई नै हुने हो । तर, त्यो भुलाएको छ । सामाजिक संस्था नैतिक मूल्य र नैतिक आचरणका आधार शिविर हुन् । तर, कुन्नी किन अभियान अन्यत्रै मोडिएको छ । आफूलाई नागरिक संस्था भन्न रुचाउने नागरिक समाज पनि आस्था र आग्रहमा विभाजित छन् । व्यावसायिक नैतिकता बृत्तिसेवीमा पनि पातलिएको छ । त्यसैले सार्वजनिक जीवनका सिद्धान्तलाई व्यवहारमा पुनःस्थापित गराउनु परेको छ ।
नोलान आयोग र विक्स समितिले स्वार्थहीनता, सदाचार, वस्तुपरकता, जवाफदेहिता, खुलापना, इमान्दारिता र उदाहरणीयतालाई सार्वजनिक जीवनका सिद्धान्तका रुपमा सिफारिस गरेको छ । गौतम बुद्धले अष्टसिद्धी र महात्मा गान्धीले सात पापको उल्लेख समाजलाई सदाचारी बनाउन नै गरेका हुन् । सामाजिक संस्थाका मानक र सिद्धान्तहरू मानव जीवनलाई अनुशासित र कर्मनिष्ठ बनाउन भएका हुन् ।
लोकतन्त्र, सुशासन, जवाफदेहिता, पारदर्शिता जे भनौ सबै बृहत् अर्थमा एकअर्कोप्रति जवाफदेही बन्ने, सबै सबैप्रति जिम्मेवार बन्ने अनुशासनका सूत्रहरू हुन् । धर्म, रीतिथिति, सामाजिक उठबस सबै औपचारिक अनौपचारिक व्यवस्था मानिसलाई मानवीय बनाउने अभ्यास हुन् । मानिसलाई भनिएजस्तै विवेकशील र सर्वश्रेष्ठ प्राणी बनाउन प्रेरित गर्ने प्रयास हुन् । सदाचारलाई जीवन पद्धति बनाएपछि नै उसको श्रेष्ठता सिद्ध हुन्छ ।
प्रश्न उठ्न सक्छ सदाचारलाई कसरी जीवन पद्दति बनाउने ? कोही पनि मानिस आफू नराम्रो बन्ने आभ्यान्तरिक चाहनामा हुँदैन । समाजमा स्थापित बन्ने, उदाहरणीय हुने, ठीक रहने, आदर्श बन्ने सोचले गर्दा नै नराम्रो गर्ने व्यक्ति पनि आफूले नराम्रो गरेको लुकाउन चाहन्छ, यसैलाई टेकेर नै सदाचार विस्तार गर्न सकिन्छ । कोही मानवीय कर्मबाट विषयान्तर छ र गलत गर्छ भने कि अज्ञानता हो वा परिवेशले नै उसलाई त्यसो गराएको हो । असल सोच र सकारात्मकता शुरूवात गरेपछि बढाउन सकिन्छ, सामाजिक संगठन र मानव संस्थाले असल सोच र सकारात्मक कुरालाई विस्तार गर्नुपर्छ ।
परिवार र विद्यालय सबैभन्दा दह्रिला सामाजिक संस्था हुन् । नैतिक आचारणको पहिलो शिक्षा त्यहीबाट दिनुपर्छ । अभिभावक, अध्यापक, गुरूपुरोहितका आदर्श वाक्य, नैतिकश्लोक, श्रुती र ऋचा मानवीय शिक्षाका सूत्र बनाउनुपर्छ । जात, वर्ग, क्षेत्र, लिंग, हिंसा, विद्रेसका कुरा पूजा, पाठ, प्रार्थना, सांस्कृतिक कर्ममा गरिनु हुँदैन । किनकि मानिस धर्म, भाषा, रंग, छाला, लिंग जस्ता जैविक वा यस्तै आधारमा भिन्न भएपनि समान श्रेष्ठता छ र सबै मानव हौं । कोही औसतभन्दा बढी श्रेष्ठ हुन्, चाहना राखेर मात्र पुग्दैन, कर्म र आचरण नै चाहिन्छ ।
आमसञ्चारका माध्यम, कला, बिम्ब सबैले सकारात्मकता र असल पक्ष मात्र उजागर गर्नुपर्छ । त्यो उसको कर्तव्य हो । र, सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण राज्यजस्तो वैधानिक र नैतिक संस्था बृहत् मानव मूल्य प्रवद्र्धनमा क्रियाशील हुनुपर्छ । कानून, दण्ड, सजाय जस्ता नीतिसंरचना अन्तिम हतियार मात्र हुन् नैतिक संस्थाको । यसलाई अन्तिम रुपमा मात्र प्रयोग गर्ने गरी विस्तृत अभिमुखीकरण चाहिन्छ । सामाजिक अभियान नै चाहिन्छ । अनि मात्र सदाचारलाई जीवन पद्दति बनाउन सकिन्छ । ([email protected])
कमेडी क्लब चलाउने मुन्द्रे उपनाम गरेका एकजना मान्छे छन्। एकै श्वासमा चारवटा प्रश्न सोध्न सक्ने क्षमता भएका जानेमाने पत्रकार ऋषि धमलाको कार्यक्रममा पुगेर तिनले भन्न भ्याए, 'यो टिकटकका कारण मान्छेहरू अल्छी भए, कुन...
उमेरले ३५ वर्ष पुग्नै लाग्दा मैले लोकसेवा आयोगको फाराम भरें । ३५ वर्ष कटेको भए फाराम भर्न पाउँदैनथें, तर नियुक्ति लिँदा भने ३५ वर्ष कटिसकेको थिएँ । लोकसेवा आयोगको सिफारिशअनुसार क्षेत्रीय सिञ्चाइ निर्देशनालयले...
गरिबको घरआँगन कसैलाई मन पर्दैन । गरिबको लुगाफाटो कसैलाई मन पर्दैन । गरिबले ठूला कुरा गरेको कसैलाई मन पर्दैन । गरिब नाचेको, गरिब हाँसेको कसैलाई मन पर्दैन । यतिखेर गरिबले लडेको जनयुद्ध दिवस पनि कसैलाई मन ...
केही वर्षअघि विद्वान प्राध्यापक डा. अभि सुवेदीले कान्तिपुरमा लेख्नुभएको एउटा प्रसंगबाट आजको चर्चा शुरू गर्नु उपयुक्त हुनेछ । त्यस प्रसंगमा नेपाली कांग्रेसका वर्तमान सभापति शेरबहादुर देउवाले पूर्व प्रधानमन्त्रीको हैस...
आज ‘सबैका लागि मर्यादित जीवन’ को आदर्श वाक्यसाथ अन्तर्राष्ट्रिय गरिबी निवारण दिवस मनाइँदै छ । भोक, रोग, अभाव र आवश्यकता पूरा भएपछि मात्र मानवीय मर्यादा पाउन सकिन्छ । नेपालमा गरिबी र असमानताका विभि...
नेपालको सार्वजनिक प्रशासन, विशेषतः निजामती सेवामा व्यावसायिक सदाचारिता विकास भएन भन्ने प्रश्न समय समयमा उठ्दै आएको छ । कर्मचारीमा स्वाभाविक रूपमा हुनुपर्ने कार्यसम्पादनलाई व्यवस्थित बनाउने सीप, संस्कार र अनुभवजन्य...
हामी १५औं अन्त्य गरेर १६औं योजनाको तयारीमा जाँदै छौं । दलका शीर्ष नेताबीच १६औं योजनाको विषयमा छलफल भएको छ । १५औं योजनाको असफलता र नमिलेका कुरालाई १६औं मा सुधार्छौं । हाम्रो गन्तव्य कहाँ हो भन्ने संविधानले ...
सच्चा लोकतन्त्रमा सिमान्तमा रहेको नागरिकले पनि यो देश मेरो हो भन्ने अनुभूति गर्न सक्नेछ- माहात्मा गान्धी । माथि गान्धीको भनाइ किन उद्धृत गरिएको हो भने नयाँ वर्षको आगमन भैसकेको छ र २०८० को बिदाइ बडो हर्षपूर्वक...
एक दिन काम विशेषले नयाँ सडकतिर गएको थिएँ, मोबाइल टिङटिङ गर्यो । हेरेँ पुराना मित्र जयदेव भट्टराई, सम्पादक मधुपर्क (हाल अवकाश प्राप्त) ले सम्झेका रहेछन् । हामी दुई लामो समयसम्म सँगै रह्यौँ, कहिले गोरखापत्र...