मंसिर ३, २०८०
मखमली फुल्दा, मार्सी धान झुल्दा बहिनी आउने छिन्, दैलाको तस्वीर छातीमा टाँसी आँसु बगाउने छिन् .....। हाम्रो समयका चर्चित गायक नारायण रायमाझीको ‘नमुछे आमा दहीमा टीका’ बोलको गीत नि...
अहिले विश्वमा जसरी विज्ञान र प्रविधिको चरम विकास भइसकेको या भइरहेको छ, त्यस आधारमा हेर्दा र केलाउँदा विश्व मानव समुदायको साझा भविष्य उनीहरूको जीवन आधारभूत सामाजिक कौशल, अरुका लागि योगदान दिने तत्परता र क्षमता, सामाजिक संगठनको विविधता तथा पारस्परिकताको संसारमा कसरी जीवन चलाउने भन्ने निपूर्णता या दक्षतामा निर्भर हुने देखिन्छ ।
निश्चय नै मानव समुदाय त्यहीँ समुदाय विशेषको हिस्सा हुन्छन्, जुन समुदायमा उनीहरू जन्मेका बढेका र हुर्केका हुन्छन् । त्यसैले शुरूदेखि अन्त्यसम्म पनि प्रायःजसो उनीहरूको आवश्यकता त्यही समुदायसँग जोडिएर र विश्वास बनाएर रहनु हुन जान्छ । त्यसैले त्यसपछि मात्र अरु समुदायसँगको सरोरकार पनि पैदा हुन्छ । सशक्त र सकारात्मक किसिमले संसारसँग सम्बन्ध स्थापित गर्ने प्रयत्न गर्दै गर्दा त्यो सम्बन्धबारे मानिसले अर्थ पनि निकाल्न थाल्छ र उसले त्यो समुदाय या समाजमा प्रभाव पनि पार्ने गर्दछ ।
मानिसका सम्बन्ध, संवेग, उनीहरूको सबलता र कमजोरीले सबैलाई प्रभावित पार्छन् । आज मानिससँग अरुका लागि सदिच्छा, ध्यान दिने धैर्यता र त्यसका लागि आवश्यक पर्ने समयको कमी हुँदै गएको छ । आफ्ना इच्छा र आवश्यकतासँग सम्बन्ध त सबैलाई महसुश हुने गर्दछ । तर, अरु मानिसको व्यापक समुदायसँग सम्बन्ध कायम गर्न र संवाद स्थापित गर्नमा आज स्खलन आइरहेको छ । अरुलाई शक्ति र सामथ्र्यबाट सम्पन्न तुल्याउनका निम्ति सहयोग, आदर, ममता र दयाको जुन मानवीय भाव हो, त्यसमा आज कमी आइरहेको छ । बिस्तारै–बिस्तारै मानिस अब समाजमा यस्तो किसिमले सक्रिय सहभागी हुनबाट तर्किन या भाग्न थालेका छन् र आफ्नो हात यसबाट झिकिरहेका छन् । यस्तो स्थितिमा यदि मानिसहरू सकारात्मक राजनीति या रचनात्मक परिवर्तन ल्याउन असहायताको अनुभव गरिरहेका छन् भने यो कुनै आश्चर्यको कुरा भएन ।
आजको मानिसले सोच्नैपर्छ कि भविष्यका लागि उसले के आशा या अपेक्षा राख्दछ । उसले कस्तो संसार चाहन्छ ? के उसले गरिरहेको विचार व्यवहार उसले चाहेकोजस्तो भविष्य बन्ने बनाउने खालका या त्यो अपेक्षा पूरा गर्ने अनुरुपका छन् ? के उनीहरू आफ्नो सामुदायिक जीवनको कल्याण या समृद्धिलाई प्रोत्साहन दिइरहेका छन् ? यी अत्यन्तै गम्भीर प्रकृतिका यक्ष प्रश्नहरू आजको हाम्रो वर्तमानमा अन्तर्निहीत छन् । हुन पनि एउटा न्यायसंगत, शान्तिपूर्ण र पर्यावरण–मैत्री र यसप्रति संवेदनशील संसार निर्माणका लागि मानिसले सकारात्मक पहल गर्नैपर्छ । तब मात्रै सही सामाजिक चेतना आउन सक्छ ।
चेतना निर्माणका लागि अनौपचारिक तथा औपचारिक शिक्षा सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण माध्यम हो, हुन्छ र हुनुपर्छ, यदि अग्रगामी र सकारात्मक तथा मानवीय परिवर्तन हामी चाहन्छौ या मानव समाज चाहन्छ भने । तर, आजको पढ्ने पढाउने हाम्रो यो महत्त्वपूर्ण सामाजिक सरोकारबाट यस्तो किसिमको न्याय प्राप्त भइरहेको छैन र हुने छाँटकाँट पनि देखिएको छैन । त्यसैले यो शिक्षालाई समाजसँग यसप्रकार सकारात्मक किसिमले जोडिनुपर्छ कि त्यसले दुनियाँसँगको लगावलाई प्रोत्साहन गरोस् र स्वस्थ सामाजिक अभिरुची विकसित गर्न मद्दत पुर्याओस् । यसका लागि विद्यालयलाई निजी या व्यक्तिगत उपलब्धिका साथसाथै सामाजिक स्वार्थका लागि यथार्थपरक र सामुहिक उपलब्धिमा पनि स्थान दिने अनुकूल वातावरण बनाइनुपर्छ ।
हिजोको हाम्रो पूर्वीय परम्परामा गुरू, मातापिता तथा ऋषि र समग्र प्राणीप्रति समेत जन्मदेखि नै ऋणी हुने खाले सम्बन्धको जीवन बिताउने प्रचलन रहेको थियो । मानव भएपछि मातृ ऋण, पितृ ऋण, गुरू ऋण, ऋषि ऋण तिर्नुपर्छ भन्ने मान्यता प्रचलनमा थियो । त्यसले मानिसको के दायित्व हुन्थ्यो भने ती सबैप्रति उसले कर्तव्य पालन गर्नुपर्छ । वास्तवमा सम्बन्धलाई लिएर यसप्रकारको सोचले एउटा घना र सुदृढ तानाबानालाई प्रस्तुत गर्दथ्यो र गर्दछ । यसमा पिढीपिढीबीच र समकालीन जीनवसँग जोडिने व्यवस्था गरिएको हुन्थ्यो । यसै सन्दर्भमा यसका लागि ‘यज्ञ’ गर्ने व्यवस्था प्रतिपादित गरिएको थियो ।
मानिसको जीवनको सार्थकता केवल आफ्नो जीवनको सुखका लागि मात्र होइन, अरुका लागि पनि सुख बाँड्ने र उनीहरूको पीडा कम गर्ने कुरामा छ र हुन्छ । यसप्रकारले व्यक्तिको सत्तालाई परिवार, समुदायको ठूलो सत्तामा स्थापित र सन्निहीत गरिएको थियो हिजो । व्यक्ति सामाजिक इकाईको आधार थिएन त्यतिबेला । तर, अहिले व्यक्तिलाई केन्द्रमा राखेर सामाजिकताको नयाँ व्याकरण बनाउन थालिएको या बनाइसकिएको छ, जसमा व्यक्तिको सत्तालाई नै प्रमुखता दिइन थालेको छ । व्यक्तिलाई हरेक मूल्यमा समर्थवान बनाउन खोजिएको छ । स्वाभाविक छ कि यस स्तरमा अपार संसाधनको आवश्यकता पर्दछ अनि सामाजिकता सहज र स्वभाविक नभएर एक किसिमको उपभोग्य उत्पादनजस्तो मात्र हुन जानेछ ।
आज बृद्धबृद्धा तथा ती मानिसको जो कुनै कारणले समर्थवान रहन सकेका छैनन्, तिनको रेखदेख, स्याहारसुसार कसले गर्ने भन्ने अत्यन्तै गम्भीर प्रश्न खडा भइसकेको छ र भइरहेको छ । अनि त्यसको पनि आजकल लाभहानीको हिसाब गरेर नै जो कोही पनि अघि बढ्न चाहेको या त्यसो गर्न थालेको देखिन्छ । हिजो जुन सामाजिकता, पारस्परिकता व्यक्तिको मूलमा आधारभूत रुपमा रहेको थियो त्यो परम्परा आज धूमिल भएर गएको र मेटिन थालेको छ ।
यद्यपि समग्र स्तरमा हेर्ने हो भने पारस्परिकताका नयाँ नयाँ आयाम पैदा हुन या देखिन पनि थालेका छन् । आज विश्व मानव समुदायसामु कतिपय अत्यन्तै अहम् प्रश्न ठूलो मुख बाएर खडा भएका छन् । तिनलाई कुनै किसिमले पनि अनदेखा या उपेक्षा गर्न सकिने स्थिति छैन । माथिल्लो स्तरमा राजनीतिक, सामाजिक र पारिस्थितिक परस्परनिर्भरता, आतंकवाद, भोक, गरीबी, असमानता, हिंसाजस्ता गम्भीरतम् प्रश्नबाट कोही पनि कतै भागेर जान सकिने कुनै बाटो र विकल्प कतै कसैका लागि पनि उपलब्ध छैन ।
भविष्यमा हामी मानव समुदायको जीवन आधारभूत सामाजिक कौशलता, अरुलाई योगदान दिने कुरा, सामाजिक संगठनको विविधता र पारस्परिकता भएको संसारमा बाच्नुपर्ने कौशल र उच्च निपूर्णतामा नै निर्भर रहनेछ । मानिस मूलतः त्यस समुदायको हिस्सा हुने गर्दछन्, जुन समुदायमा तिनले जन्म लिएका हुन्छन् र बिस्तारै–बिस्तारै अरु विभिन्न अझ बृहत समुदायको पनि हिस्सा बन्दै जान्छन् । त्यसैले संसारसँग जोडिनु, सामाजिक योगदान दिनु र सामुदायिक सेवा प्रदान गर्नु तथा यसप्रकारको सहायता प्रदान गर्ने उपयुक्त स्थिति र परिवेशको निर्माणको बाटोमा अग्रसर हुनु आजको ज्वलन्त आवश्यकता बनेको छ । केवल पढ्नका लागि पढ्ने र उपदेश दिने पण्डित बन्ने जमाना आज बितिसकेको र असामयिक ठहरिन पुगिसकेको छ । त्यसैले अब सबै सरोकारवालाले समय नभिड्किँदै सचेत भएर हाम्रो शिक्षालाई समाजसँग जोड्न र अघि बढाउन अर्थात् देशको कृषि, उद्योग, बन्द ब्यापार, स्रोतसाधन र सकारात्मक जनसांस्कृतिक सम्पदासँग जोडर ती सबैलाई राष्ट्र, समाज र समुदाय तथा व्यक्तिका लागि समेत समोपयोगी तुल्याने दिशा लिनु अपरिहार्य र अनिवार्य बनेको छ ।
अस्तव्यस्त बनेको आजको हाम्रो शैक्षिक दुरावस्था र त्यसलाई सही दिशा दिनुपर्ने राष्ट्रिय आवश्यकता र दायित्वबोधका साथ राज्य र सरोकारवाला सबैको यसमा गम्भीररुपमा ध्यान केन्द्रीत हुन बिलम्ब बिल्कुलै नगरियोस् र अग्रगामी क्षीतिजतर्फ समानता, स्वाधीनता र शान्तिको विकसित उच्च क्षीतिजतर्फ अग्रसरता पहल जिम्मेवार सबैले लिउन् । यही नै भविष्यको मूल बाटो हो । अन्यथा विनाश र सर्वनाशलाई कसैले रोक्न सक्ने छैन सोचौ र गम्भीर रुपमा सोचौं ।
मखमली फुल्दा, मार्सी धान झुल्दा बहिनी आउने छिन्, दैलाको तस्वीर छातीमा टाँसी आँसु बगाउने छिन् .....। हाम्रो समयका चर्चित गायक नारायण रायमाझीको ‘नमुछे आमा दहीमा टीका’ बोलको गीत नि...
नेपालको सार्वजनिक प्रशासन, विशेषतः निजामती सेवामा व्यावसायिक सदाचारिता विकास भएन भन्ने प्रश्न समय समयमा उठ्दै आएको छ । कर्मचारीमा स्वाभाविक रूपमा हुनुपर्ने कार्यसम्पादनलाई व्यवस्थित बनाउने सीप, संस्कार र अनुभवजन्य...
गरिबको घरआँगन कसैलाई मन पर्दैन । गरिबको लुगाफाटो कसैलाई मन पर्दैन । गरिबले ठूला कुरा गरेको कसैलाई मन पर्दैन । गरिब नाचेको, गरिब हाँसेको कसैलाई मन पर्दैन । यतिखेर गरिबले लडेको जनयुद्ध दिवस पनि कसैलाई मन ...
आज ‘सबैका लागि मर्यादित जीवन’ को आदर्श वाक्यसाथ अन्तर्राष्ट्रिय गरिबी निवारण दिवस मनाइँदै छ । भोक, रोग, अभाव र आवश्यकता पूरा भएपछि मात्र मानवीय मर्यादा पाउन सकिन्छ । नेपालमा गरिबी र असमानताका विभि...
राजधानी काठमाडौंबाट कयौं सय माइल टाढा रहेका जाजरकोट र रुकुम पश्चिम यतिबेला भूकम्पले इतिहासकै सर्वाधिक पीडामा छन् । गोधूलि साँझसँगै ओठ काँप्ने जाडो शुरू हुन थाल्छ । आमाको मजेत्रोमा लपेटिएका बच्चाहरू चि...
केही वर्षअघि विद्वान प्राध्यापक डा. अभि सुवेदीले कान्तिपुरमा लेख्नुभएको एउटा प्रसंगबाट आजको चर्चा शुरू गर्नु उपयुक्त हुनेछ । त्यस प्रसंगमा नेपाली कांग्रेसका वर्तमान सभापति शेरबहादुर देउवाले पूर्व प्रधानमन्त्रीको हैस...
सच्चा लोकतन्त्रमा सिमान्तमा रहेको नागरिकले पनि यो देश मेरो हो भन्ने अनुभूति गर्न सक्नेछ- माहात्मा गान्धी । माथि गान्धीको भनाइ किन उद्धृत गरिएको हो भने नयाँ वर्षको आगमन भैसकेको छ र २०८० को बिदाइ बडो हर्षपूर्वक...
एक दिन काम विशेषले नयाँ सडकतिर गएको थिएँ, मोबाइल टिङटिङ गर्यो । हेरेँ पुराना मित्र जयदेव भट्टराई, सम्पादक मधुपर्क (हाल अवकाश प्राप्त) ले सम्झेका रहेछन् । हामी दुई लामो समयसम्म सँगै रह्यौँ, कहिले गोरखापत्र...
आत्मिक शुद्धताका पक्षपाती दार्शनिक सुकरात चौबाटोमा उभिएर एथेन्सबासीलाई आह्वान गरिरन्थे– ‘तपाईं नीति, सत्य र आत्माको शुद्धताका लागि किन ध्यान दिनुहुन्न ?’ उनका अर्थमा त्यो जीवन बाँच्न योग्य हुँदैन...