कात्तिक २४, २०८०
राजधानी काठमाडौंबाट कयौं सय माइल टाढा रहेका जाजरकोट र रुकुम पश्चिम यतिबेला भूकम्पले इतिहासकै सर्वाधिक पीडामा छन् । गोधूलि साँझसँगै ओठ काँप्ने जाडो शुरू हुन थाल्छ । आमाको मजेत्रोमा लपेटिएका बच्चाहरू चि...
मुलुकको अन्य क्षेत्रजस्तै पश्चिम तराई बिहानैदेखि ढुरहेरीमय अर्थात् रंगिन बनेको छ । उसो त विधिवत् शुरूवात हुनुभन्दा २ दिन अगावैदेखि तराई क्षेत्रमा होलीको उल्लास छाएको छ ।
स्कूले तथा कलेजका विद्यार्थी आपसमा रंगिँदै होलीको उल्लास बढाए । बहुसांस्कृतिक, बहुजातीय नेपाली समाजमा आ–आफ्नै मौलिक विधिबाट फागुन चर्तुदर्शी (बुधवार) को बेलुका चीरदहन र बिहीवार बिहान कूल तथा मूल देवतालाई फागुवाई तथा पूजापाठ गरेपछि ढुरहेरीमय भएको हो ।
हिन्दू धर्मको सर्वव्यापी मान्यता अनुरुप असत्य तथा अत्याचारमाथि सत्य र इमान्दारिताको जीतको प्रतीक हो होली । भगवान् विष्णुको भक्त प्रह्लाद आफ्नो बुवा हिरण्यकश्यपको घमण्डमाथि विजय प्राप्त गरेको प्रसंग तथा प्रह्लादकी फुपु होलिकाले ब्राह्माबाट नजल्ने पाएको बरदानको गलत प्रयोगले होलिका जलेको होलिको धार्मिक मान्यता हो ।
पश्चिम तराईका आदिवासी थारू समुदाय पनि हिन्दू धर्मका अनुयायी हुन् । यो समुदायमा पनि विजयको उत्सवको रुपमा होली पर्व मनाइँदै आइएको छ । यद्यपी यो समुदायमा होली अर्थात् ढुरहेरी मनाउने आफ्नै मौलिक तौरतरिका रहँदै आएको छ । यहाँनिर सवाल उठ्न सक्ला – थारू समुदायमा होलीलाई ‘ढुरहेरी’ किन भनिन्छ ?
वास्तवमै थारू समुदाय आदिवासी भएको यो रंगको पर्वले पनि पुष्टि गर्छ । रंग अविरको उत्पत्ति आधुनिक युगमा आएर मात्रै भएको हो । रंग रविर नभएको कालखण्डमा कसरी होली पर्व मनाए भन्ने पाटो पनि प्रमुख हो । थारू बुढापाकाकै भनाईलाई आधार मान्ने हो भने थारू समुदायमा चामलको पिठो, धुलो, खरानी, माटो आपसमा दलेर पर्व मनाएको देखिन्छ । त्यसकारण पनि धुलो–माटो दलेर मनाइएकाले यस पर्वलाई थारू समुदायमा ढुरहेरी रहन गएको पुष्टि हुन्छ ।
मनाउने विधि
पश्चिमी थारु समुदायमा होली पर्व ३ दिन मनाइन्छ । पहिलो दिन अर्थात् पूर्णिमाको दिन चीरदहन गरिन्छ । चीरदहनको विधि पनि यस समुदायमा आफ्नै मौलिक तौरतरिका रहिआएको छ । यस दिन थारू वस्तीका गुरुवा देशबन्ध्या तथा भलमन्साहरूले विशेष पूजाको तयारी गर्नुपर्ने हुन्छ ।
यसैबीच गाउँका सदस्यहरूले आफ्नो क्षमता अनुसार चामल र खानेतेल संकलन गरी चामलको पिठो बनाउने गर्दछन् । जुन पिठोमा मिठाई मिसाएर तेलमा तरेको रोटी (झझरा) बनाउनुपर्ने हुन्छ । उक्त रोटीलाई प्रसादको रुपमा प्रयोग गरिने प्रचलन पनि छ ।
चीर बनाउनको लागि नजिकको जंगलबाट सिमलको हाँगा या रेंर (एक प्रकारको वनस्पति) काटेर ल्याउनुपर्ने हुन्छ । साँझपख जब गाईभैसीहरूलाई घारी (गोठ) मा भित्र्याइन्छ, तब गाउँको दक्षिण दिशामा उक्त सिमल या रेंरको हाँगा गाडिन्छ । जसको माथि तोरीको डाँठ, पराल, खर थुपारिन्छ । त्यसपछि गाउँका प्रमुख भलमन्सा तथा चिराकीले विधिपूर्वक पूजा गरी थुपारिएको खरमा आगो लगाउँछन् । त्यसक्रममा गाउँका युवा तथा बुढापाकाले लामो लठ्ठीमा गोबरको गुइठा (कन्डा) गुठेर लगेका हुन्छन् । उनीहरू बलिरहेको आगोमा गुइठा जलाउने गर्छन् ।
होलिकाको प्रतिमाको स्वरुप तथा चीरदहन गर्ने अवधि निकै नै हर्षोल्लासपूर्ण रहेको हुन्छ । कोही आफ्नो लाठीमा गुठेर लगेको गुइठामा आगो लगाउने क्रममा हुन्छन् भने कोही ढुंगा, माटोले गुइठालाई हानेर खसाल्ने गर्नुको साथै दनदनी बलिरहेको आगोलाई निभाउने पनि गर्छन् । यसरी ढुंगा माटोले जलिरहेको वस्तुलाई हान्नुको तात्पर्य दुष्ट होलिकालाई कुटीकुटी जलाउनु अर्थात् पृथ्वी लोकबाट होलिका प्रवृत्ति सधैंको लागि नाश होस् भन्ने पनि हो । जब सबै जना घरबाट लगिएको गुइठामा आगो लगाइसक्छन्, तब तेलमा पकाइएको झझरा प्रसादको रुपमा आपसमा बाँडेर खाई आगो लिएर घर फर्कन्छन् । गुइठा रहेको आगोलाई यस समुदायमा नयाँ आगोको रुपमा लिइन्छ । पछि उक्त आगोलाई आ–आफ्ना कूल देवतालाई चढाउने तथा उक्त आगोमा विभिन्न परिकार बनाई देवतालाई पुज्ने पनि गरिएको पाइन्छ । तर पहिलो दिन रंग अविर भने दल्न नपाइने प्रचलन रहिआएको छ ।
दोस्रो दिन बिहानै चीर ‘बुटैना’ अर्थात् सेलाउने गरिन्छ । सेलाउनको लागि गएका गाउँलेहरूले लोटा या गिलासमा पानी लगेर गएका हुन्छ । उनीहरूले कुशको कुचो बनाई त्यहीँ कुचोको मदतले जलेको वस्तु या होलिका प्रतिमामा पानी छ्याप्ने गर्दछन् । यसरी चीर बुटाउने कार्य सकिएपछि गाउँलेहरू गाउँभरीको साझा देवता अर्थात् देवथनुवामा जान्छन् । थनुवामा विराजमान रहेका देवीदेवतालाई विधिपूर्वक पूजाआजा गरिसकेपछि आपसमा रंग अविर दलेर होली पर्वमा रंग दल्ने कार्यको शुरूवात हुन्छ । जसलाई नै थारू समुदायमा फागुवाइना अर्थात् आफ्ना देवताबाट होली खेल्नको लागि अनुमति माग्नु पनि हो । त्यसपछि दिनभरी रंग अविर दलेर हर्षोल्लासपूर्वक होली पर्व मनाइन्छ ।
यो समुदायले होली मनाउने फरक तरिका अपनाउँदै आएको छ । यहाँसम्म कि थारू समुदायले होलीको दोस्रो दिन मनाइरहँदा नै अन्य समुदायमा होली सम्पन्न भइसकेको हुन्छ । तर यो समुदायमा अझै १ दिन बाँकी नै हुन्छ ।
जसको तेस्रो दिन हिलो, माटो आपसमा छ्यापेर मनाउने गरिन्छ । तेस्रो दिनको होली सदियौंदेखि अराजक तथा खतरापूर्ण रुपमा देखा पर्दै आएको छ । यो दिन हिलो, खरानी, कडा रंग, फोहोर पानी, जलेको तेल समेत प्रयोग हुने हुँदा अराजक तथा खतरापूर्ण देखिएको हो । यद्यपि कतिपय थारू बस्तीमा दोस्रो दिन हिलो, माटो र तेस्रो दिन रंग अविरको प्रयोग पनि गरिएको पाइन्छ ।
सकारात्मक पक्ष
होली अर्थात् धुरहेरी पर्वको एउटै उद्देश्य असत्यमाथि सत्यको जीतको उत्सव हो । यस पर्वमा वर्षौदेखि टाढिएका इष्टमित्र तथा चेलिबेटीलाई आमन्त्रण गरिएको हुन्छ । जसले गर्दा आपसी सुख–दुःख साटासाट हुनुको साथै भाइचाराको सन्देश पनि प्रवाह हुने गर्दछ । अर्कोतिर सामूहिक रुपमा पर्व मनाउने प्रचलनलाई एकताको सन्देशको प्रतिकको रुपमा लिन सकिन्छ । यसैबीच होली पर्व मनाउने क्रममा युवा युवतीको आ–आफ्नै समूह रहेको हुन्छ ।
जुनक्रममा तिनीहरूले परम्परागत पोसाकमा सजिएर मादल, दफ लगायत बाचागाजा साथ फागुवा पह्रर्ना अर्थात् घरघरमा गई नाचगान गर्ने र ठूलावडासँग आर्शिवाद लिई अन्न, पैसा लगायत सक्दो सहयोग रकम संकलन गर्ने गर्दछन् । जसले गर्दा संस्कृति संरक्षणमा टेवा पुगेको देखिन्छ ।
नकारात्मक पक्ष
यस पर्वमा नकारात्मक पक्ष पनि हावी छ । जुनकारण यस पर्वलाई थारू समुदायमा सबभन्दा कान्छो, फोहोरी र छिनार (उच्छृंखल) पर्व भन्ने गरिन्छ । यसैबीच महिला हिंसाको घटना पनि उत्तिकै घट्ने गरेको पाइन्छ । कतिपय मादक पदार्थ सेवन गरेका समूहहरूले जबर्जस्ती महिलाको इच्छाविपरीत रंग अविर दल्ने, गोप्य अंगमा हात लगाउने गरेको घटना पनि बाहिर नआएका होइनन् । जसले गर्दा यस पर्वले यौन हिंसा पनि बढाएको देखिन्छ । साथै लगाएको बहुमूल्य गरगहना हराउने, लुटिने सम्भावना पनि उत्तिकै हुन्छ ।
छालालाई प्रत्यक्ष तथा अप्रत्यक्ष रुपमा हानी पुर्याउने रंग, माटो, जलेको तेल, मोबिल लगायत पदार्थ प्रयोग गरिने हुँदा तत्कालीन र दीर्घकालीन विभिन्न शारीरिक तथा मानसिक समस्या देखिने गरेको छ ।
अन्त्यमा
पर्वको सन्देश असत्यमाथि सत्यको विजयको तथा भाइचाराको प्रतिक भएकाले यसै मुताविक पर्वलाई मनाउनु पर्दछ । जोशमा होस नगुमाई आफ्नो क्षमताले भ्याएसम्म सभ्य र भव्य तरिकाले अरुलाई असर नपुर्याउने गरी पर्वलाई मनाउनु नै पर्वको सार्थकता झल्किन्छ ।
राजधानी काठमाडौंबाट कयौं सय माइल टाढा रहेका जाजरकोट र रुकुम पश्चिम यतिबेला भूकम्पले इतिहासकै सर्वाधिक पीडामा छन् । गोधूलि साँझसँगै ओठ काँप्ने जाडो शुरू हुन थाल्छ । आमाको मजेत्रोमा लपेटिएका बच्चाहरू चि...
केही वर्षअघि विद्वान प्राध्यापक डा. अभि सुवेदीले कान्तिपुरमा लेख्नुभएको एउटा प्रसंगबाट आजको चर्चा शुरू गर्नु उपयुक्त हुनेछ । त्यस प्रसंगमा नेपाली कांग्रेसका वर्तमान सभापति शेरबहादुर देउवाले पूर्व प्रधानमन्त्रीको हैस...
मखमली फुल्दा, मार्सी धान झुल्दा बहिनी आउने छिन्, दैलाको तस्वीर छातीमा टाँसी आँसु बगाउने छिन् .....। हाम्रो समयका चर्चित गायक नारायण रायमाझीको ‘नमुछे आमा दहीमा टीका’ बोलको गीत नि...
कमेडी क्लब चलाउने मुन्द्रे उपनाम गरेका एकजना मान्छे छन्। एकै श्वासमा चारवटा प्रश्न सोध्न सक्ने क्षमता भएका जानेमाने पत्रकार ऋषि धमलाको कार्यक्रममा पुगेर तिनले भन्न भ्याए, 'यो टिकटकका कारण मान्छेहरू अल्छी भए, कुन...
आज ‘सबैका लागि मर्यादित जीवन’ को आदर्श वाक्यसाथ अन्तर्राष्ट्रिय गरिबी निवारण दिवस मनाइँदै छ । भोक, रोग, अभाव र आवश्यकता पूरा भएपछि मात्र मानवीय मर्यादा पाउन सकिन्छ । नेपालमा गरिबी र असमानताका विभि...
डिसेम्बर पहिलो साता एनसेलको माउ कम्पनी आजियाटाले आफ्नो रेनोल्ड होल्डिङ्स यूकेको शतप्रतिशत स्वामित्व गैरआवासीय नेपाली सतिशलाल आचार्यको कम्पनी स्पेक्ट्रलाइट यूकेलाई बेच्न गरेको सम्झौताबारे समाचार बाहिरिएको झन्डै ३ हप्...
सामान्यतः मानव समाजको आजसम्मको इतिहास जनयुद्धको इतिहास हो भन्दा फरक पर्दैन । किनकि, समयका प्रत्येक खण्डमा चाहे ती स्पाटाहरू होउन् या चार्टिष्टियन, सिलेसियाली होउन् या कम्युनाडोहरू अनि वोल्सेभिक–भियतकङ्&ndash...
रूढिवादी र पछौटे समाजले सधैँभरि अवतारको प्रतीक्षा गर्दछ । प्रतीक्षा गर्नेले आफू केही पनि कर्म गर्दैन र उसलाई पौरखमा त्यति विश्वास पनि हुँदैन । सामान्यतया व्यक्तिगत जीवनमा भाग्य र सामाजिक जीवनमा अवतारको प्रत...
कसैले आएर सत्य भनेको के हो ? भनेर सोध्यो भने हामी अलमलिन्छौँ । कसैले केही भनौँला कसैले केही । अझ कसैले त सत्य भनेको सत्य नै हो भन्न पनि बेर लगाउन्नौँ । तर सत्य त्यो मात्र होइन । सत्य भनेको हामी आफैँ हौँ । सत्य...