पुस १९, २०८०
धरान उपमहानगरपालिकाका मेयर हर्क साम्पाङले राष्ट्रपति र प्रधानमन्त्रीको फोटो नगरपालिकाबाट हटाएको विषय अहिले निकै चर्चामा छ । २०५४ मा त्यही प्रकृतिको क्रियाकलाप गरेका थिए, लीला थापा मगरले । जिल्ला विकास समिति...
‘ह्वाट द बेस्ट कलेज टिचर्स क्यान डु’ नामक पुस्तकका लेखक केन वायन भन्छन्– प्राध्यापक पद विद्वत्ता र ज्ञान वितरण गर्ने प्राज्ञिक व्यक्तित्वहरूलाई विश्वविद्यालयले प्रदान गर्ने उपल्लो र असमानान्तर आभूषण हो । सोही भावनाको समकक्षता स्वरूप नेपालमा प्राध्यापकहरूलाई विशिष्ट श्रेणीको निजामती कर्मचारीसरह संवैधानिक मर्यदाक्रम दिइएको छ । विशिष्ट श्रेणीेको पद आफैंमा गौरवको विषय हो ।
तर प्राज्ञिक हिसाबले ज्ञान तथा अध्ययनको अपार सागर मानेर दिइने प्राध्यापक पदको महानताको शाब्दिक व्याख्या गर्न त्यति सहज छैन । कुनै काम विशेषको अनुभव मात्र नभई ज्ञानको वितरण तथा अध्ययनको क्षेत्रमा अनन्त दख्खल प्रमाणित गरेबापत प्राप्त पदवी हुनाले प्राध्यापकहरूले अवकाशपछि भुतपुर्व लेख्नु वा भन्नुपर्ने बाध्यता छैन । एकपटक पद प्राप्त गरेपछि जोकोही पनि जीवनपर्यन्त प्राध्यापक कहलिन्छ र सोही हिसाबले सम्बोधित हुने गर्दछ ।
ज्ञान सदा उत्तिकै मूल्यवान रहन्छ र कहिल्यै अवकाश वा भुतपूर्व हुँदैन । ज्ञान, निष्ठा र सत्यका धरोहर प्राध्यापकहरू पनि भूतपूर्व हुँदैनन् । तसर्थ समाजले यसलाई दीर्घकालीन उपाधिको रूपमा अंगीकार गरेको छ । त्यही भएर प्राध्यापकहरूको गरिमा अन्तर्राष्ट्रिय हिसाबमा समेत उच्च छ ।
विदेशका नियोग र दूतावासमा नियुक्त भई आएका अधिकांश उच्च पदाधिकारीहरू प्राध्यापनबाट आएका हुन्छन् । त्यहाँका प्राध्यापकहरू ज्ञान, सोच र विद्वत्ताका अपार स्रोत तथा सदाकाल प्रज्वलित दीप झैं प्रमाणित छन् ।
विदेशबाट कुनै प्राध्यापक नेपाल भ्रमणमा आउँदा सम्बन्धित देशका राजदूतावासका कर्मचारीहरू उनको सम्मानको सहजीकरण गर्न दिनरात खट्छन् । प्राध्यापकले कुनै व्यक्तिको बारेमा गरेको सिफारिश वा कुनै प्रकारका टिप्पणीहरूको महत्त्व बाँकी समाजका लागि निकै ठूलो हुन्छ ।
लेखक विला कार्थरको पुस्तक ‘द प्रोफेसर्स हाउस’मा प्राध्यापकलाई अति सम्मानित व्यक्तित्व देखाइएको छ । कुनै कुरामाथि बौद्घिक र तार्किक सत्यताको अन्तिम बुझाइ निर्माणमा प्राध्यापकहरूलाई आधार मानिन्छ । तर हामी भने विपरीत यात्रामा छौं ।
हाम्रो अवस्था
हाम्रो देशमा पनि प्राध्यापकको संख्या निकै विशाल छ । अहिले लगभग दुई हजारको हाराहारीमा प्राध्यापकहरू भएको अनुमान गरिन्छ । तर खारिएको ज्ञान र गहिरो अनुसन्धानबाट मिश्रित भएर आभूषित प्राध्यापक पदको सही मर्यादा र मानक थाम्न नसक्ने प्राध्यापकहरूको संख्या बढ्दो छ ।
प्राध्यापकको आदर र इज्जत राख्न सहयोग गर्ने विभिन्न आधारहरूमा स्वयं प्राध्यापकबाटै खिल्ली उडाउने काम हुने गर्छ । केही विश्वविद्यालयमा आफू विद्यावारिधि नै नगरी विद्यावारिधि गर्नेहरूलाई शोध निरीक्षण गर्ने/गराउने प्राध्यापकहरूको संख्या पनि देखिन्छ । आफैंले प्राप्त नगरेको उपाधिमा अरूलाई सुझाउनु र निर्देशन गर्नु प्राज्ञिकताको अनावश्यक र अतिरञ्जित बढोत्तरी हो कि घोर अवमूल्यन हो ? यसमा बहस हुनुपर्छ ।
अहिले अधिकांश प्राध्यापकहरू विषयको विज्ञता, सम्बन्धित क्षेत्रको ज्ञान, अनुसन्धानको अपारता अनि देशको विकासमा उनीहरूले पुर्याउन सक्ने योगदानको आधारमा भन्दा विभिन्न पार्टीका कार्यकताको रूपमा राजनीतिक नियुक्तिमा लालायित छन् । आम विद्यार्थीलाई वैज्ञानिक र प्रायोगिक शिक्षा प्रदान गर्दै गुणस्तरीय मानव स्रोतसाधन तयार पारी देशको भविष्य समुज्ज्वल बनाउन लाग्नुपर्ने उनीहरूको दायित्व हो । आफूहरूले नेतृत्व गरेका निकायहरू र तिनमा आबद्घ मानिसको बौद्घिकता अनि न्यायसंगत व्यवहार निर्माण गर्दै देशभर प्रशंसाको पात्र बन्नुपर्ने हो ।
तर हामीकहाँ विश्वविद्यालयको नेतृत्व गरेका प्राध्यापकहरू भ्रस्टाचारको माखोमा बेरिएका भेटिन्छन् अनि पदमा नरहेकाहरू चाहिँ कुनै समय हाजिर गर्नसम्म विश्वविद्यालय पुग्ने अनि लगत्तै निजी कलेजहरूतिर दौडने गर्छन् । हेलमेट प्राध्यापकको उपनामले चिनिन्छन् तिनीहरू । तर विश्वका अन्य देशमा प्राध्यापकको प्रतिष्ठा अनुपम र समर्पण सघन देखिन्छ ।
अनुपम उदाहरण
प्राध्यापकहरू देशका गरिमा र शान हुन् । उनीहरूको विज्ञता र विद्वत्ताको परिमिश्रणबाट समाजमा अग्रगमन तथा विकासका नयाँ चिन्तनहरू प्रस्फुटन हुन्छन् । आज नासाका वैज्ञानिक प्राध्यापकहरू कसरी मंगलग्रहमा मानव बस्ती बसाउने भनेर अनुसन्धान गर्दैछन् । लन्डन स्कुल अफ इकोनोमिक्सका प्राध्यापकहरू समस्त युरोपको आर्थिक पुनर्जागरणलाई कसरी मजबूत गराउने भनेर नयाँ चिन्तन र विचार दिनमा व्यस्त छन् । सन् २००६ मा कोलम्बिया विश्वविद्यालयले गरेको अनुसन्धान ‘प्रोफेसिङ प्यासन’को निष्कर्ष छ– प्राध्यापकहरू सत्य विचार निर्माणका अन्तिम र अकाट्य सारथि हुन् अनि त्यस्ता प्राध्यापक भएका देशमा विकासको गति राम्रो छ ।
संसारमै सबैभन्दा धेरै संस्कृत विश्वविद्यालयहरू रहेको मानिने जर्मनीका केही प्राध्यापकहरू ज्ञानको खोजमा नयाँ क्षितिज केलाउन व्यस्त छन् । पूर्वीय दर्शनमा ज्ञानको विशाल भण्डार सृजना गरेका कौटिल्य तत्कालीन तक्षशिला विश्वविद्यालयका प्राध्यापक थिए । राज्यले सबै विषयमा अन्तिम धारणा बनाउन उनको सहयोग लिन्थ्यो । संसारका नामुद दर्शन तथा सामाजिक एवं आर्थिक परिवर्तनका सूत्रपात गर्नेहरू अधिंकाश प्राज्ञिक पृष्ठभूमिकै छन् । यस्ता नजिर भए पनि हाम्रा प्राध्यापकहरू चाहिँ कहिले र कस्तो आन्दोलन गर्ने, धर्नामा के हुने भन्नेमा मात्रै कार्यकम बनाउँछन् । केही घोषणा गरिहाले त्यो पनि आन्दोलन र विरोध वा अनशनकै मात्र हुन्छ । अब त स्थायी नियुक्ति समेत आन्दोलनबाटै मागिँदैछ र यसका लागि अनशन चलिरहेको छ । के यो बौद्घिकताको नांगो नाच हैन र ?
संसारमा प्राध्यापकहरूको खुला राजनीतिक संगठन कहाँ छ ? के देशको प्राध्यापकले कुनै राजनीतिक विचारको प्रवक्ता बन्न र आफैं संगठन बनाएर राजनीतिको झण्डा बोक्न मिल्छ ? प्राध्यापकको गरिमा कुनै पार्टीको सदस्यताले रंगाउनु आवश्यक छ ? विश्वविद्यालयका पदाधिकारी नियुक्त हुने बेला आफ्नो योग्यता, दक्षता, विशेषज्ञता अनि कर्मशीलता जस्ता पक्षलाई आधार बनाउन छोड्दै विभिन्न पार्टीका कार्यकर्ता भएर पद लिन नैतिकताले दिन्छ ?
आत्मसात गर्नुपर्ने सत्य
आज कुनै पनि विश्वविद्यालयका प्रमुख नेतृत्वमा रहेका प्राध्यापकलाई समाजले उनीहरूको योगदान वा विशेषज्ञताको आधारमा चिन्दैन । त्रिभुवन विश्वविद्यालय काँग्रेसको, काठमाडौं विश्वविद्यालय पूर्वमाओवादी वा वर्तमान नेकपाको, पोखरा काँग्रेसको, लुम्बिनी र पूर्वाञ्चल फोरमसहितका दलको अनि मध्यपश्चिमाञ्चल चाहिँ पूर्व एमाले र वर्तमान नेकपाको भनेर व्याख्या गरिन्छ । अनि नाम चलेका प्रोफेसरहरू पनि अपवाद बाहेक कुनै न कुनै पार्टीको बिल्ला नलागी बसेका देखिँदैनन् ।
एउटा प्राध्यापक कक्षामा जाँदा अधिकांश समय कुनै दलको सदस्य वा कार्यकर्ताको रूपमा अनि उक्त दलमा पुग्दा चाहिँ प्राध्यापकको विपरीत हैसियतमा उभिन्छ र दुवै ठाँउमा असंगतपूर्ण काम मात्र सम्पादन हुन्छ । जब विज्ञताका प्रमुख धरोहर नै पार्टीका कार्यकर्ता बन्छन् अनि उनीहरूले ज्ञान, सीप, अनुशासन र आचरणभन्दा भाषण संस्कृतिमात्रै सिकाउनु सामान्य हो । त्यही भएर अधिकांश हाम्रा जनशक्तिहरू काम कम र कुरा बढी गर्ने खालका छन्, बजारमा खपत हुने खालका बन्दैनन् ।
अनि राजधानीका व्यावसायिक प्रयोजनका केही निजी वा उच्च माध्यमिक कलेजहरूले मनखुशी आप्mना शिक्षकहरूलाई प्राध्यापक, सहप्राध्यापक भनेर पद दिन्छन् । उक्त व्यक्तिहरू सार्वजनिक स्थानमा पनि आफूलाई सोही परिचय साथ चिनाउने लालसामा लाग्दा प्राध्यापकको गरिमामाथि हँसीमजाक भएको छ । अझ कुनै निजी शिक्षण संस्थाहरूले त आप्mना केही पदाधिकारीलाई डीनसम्म पनि भन्छन्, जुन विशुद्घ विश्वविद्यालयबाट मात्र विभूषित हुने उपाधिहरू हुन् । अनि प्राविधिक विषयहरू अध्ययन/अध्यापन हुने निजी संस्थाहरूले उनीहरूकोमा पढाउने मानिसलाई विभिन्न तहका प्राध्यापक पदहरू तोकरै प्रचार प्रसार गर्ने पद्घतिले पनि योे पद राणाकालमा शासकका छोराछोरीले जन्मनेबित्तिकै पाउने पदेन जर्नेल जस्तो हल्का बन्दैछ ।
जसले मेहनतसाथ विश्वविद्यालय जस्तो गौरवमय संस्थाबाट आफूलाई अध्यनन तथा अनुसन्धानका विभिन्न चरणहरूमार्फत योग्य देखाउँदै प्राध्यापक बनेका छन्, उनीहरूले आफ्नो नैतिकता बिर्सिएर पार्टी प्राध्यापक बन्दैछन् । अनि जुन संस्थाहरूले कसैलाई प्राध्यापकको विभूषण दिने हैसियत नै राख्दैन, उनीहरूले सबैलाई प्राध्यापक भनेर प्रचार गरिदिँदा यो पदको निकै खिल्ली उडेको छ ।
राजनीतिक हस्तक्षेपका कारण अब अधिकांश प्राध्यापकहरू पनि समस्त देश र नागरिकका सिंगो प्राज्ञिक नेतृत्व तथा उचाइका पर्यायवाची नभई कांग्रेका प्राध्यापक, नेकपाका प्राध्यापक अनि फोरमका प्राध्यापक भएर समाजको अगाडि आउँछन् । अनि आम नागरिकले उनीहरूको दक्षता र विश्वनीयतामाथि शंका गर्नु जायजै हुन्छ । पारिका प्राध्यापक निरन्तर अध्ययन, अनुसन्धान गर्छन्, बारीका प्राध्यापक चाहिँ लगातार आन्दोलन र अनशन गर्छन् ।
देशको प्राज्ञिक नेतृत्व पनि यसरी राजनीतिमा बाँडिएकै भएर अन्य पक्षको विकास नभएको हो । जब शिक्षा नै विभाजित र खण्डित हुन्छ तब अन्य कुराहरू एकीकृत हुनै सक्दैन । उच्चशिक्षा देशको मेरुदण्ड हो, प्राध्यापकहरू तिनका सबल सारथि हुन् । प्राध्यापकहरू इमान्दार र सबल नभए शिक्षा भत्किने मात्रै हैन, देशकै ढाड भाँचिन्छ ।
प्राध्यापकहरूले आफ्नो गरिमालाई प्रश्नभित्र पार्दै लैजानु पनि देशको वर्तमान असभ्यता, असंगति, अपचलन तथा अधोगतिको एउटा सूचक पनि हो ।
धरान उपमहानगरपालिकाका मेयर हर्क साम्पाङले राष्ट्रपति र प्रधानमन्त्रीको फोटो नगरपालिकाबाट हटाएको विषय अहिले निकै चर्चामा छ । २०५४ मा त्यही प्रकृतिको क्रियाकलाप गरेका थिए, लीला थापा मगरले । जिल्ला विकास समिति...
मखमली फुल्दा, मार्सी धान झुल्दा बहिनी आउने छिन्, दैलाको तस्वीर छातीमा टाँसी आँसु बगाउने छिन् .....। हाम्रो समयका चर्चित गायक नारायण रायमाझीको ‘नमुछे आमा दहीमा टीका’ बोलको गीत नि...
केही वर्षअघि विद्वान प्राध्यापक डा. अभि सुवेदीले कान्तिपुरमा लेख्नुभएको एउटा प्रसंगबाट आजको चर्चा शुरू गर्नु उपयुक्त हुनेछ । त्यस प्रसंगमा नेपाली कांग्रेसका वर्तमान सभापति शेरबहादुर देउवाले पूर्व प्रधानमन्त्रीको हैस...
डिसेम्बर पहिलो साता एनसेलको माउ कम्पनी आजियाटाले आफ्नो रेनोल्ड होल्डिङ्स यूकेको शतप्रतिशत स्वामित्व गैरआवासीय नेपाली सतिशलाल आचार्यको कम्पनी स्पेक्ट्रलाइट यूकेलाई बेच्न गरेको सम्झौताबारे समाचार बाहिरिएको झन्डै ३ हप्...
आज ‘सबैका लागि मर्यादित जीवन’ को आदर्श वाक्यसाथ अन्तर्राष्ट्रिय गरिबी निवारण दिवस मनाइँदै छ । भोक, रोग, अभाव र आवश्यकता पूरा भएपछि मात्र मानवीय मर्यादा पाउन सकिन्छ । नेपालमा गरिबी र असमानताका विभि...
उमेरले ३५ वर्ष पुग्नै लाग्दा मैले लोकसेवा आयोगको फाराम भरें । ३५ वर्ष कटेको भए फाराम भर्न पाउँदैनथें, तर नियुक्ति लिँदा भने ३५ वर्ष कटिसकेको थिएँ । लोकसेवा आयोगको सिफारिशअनुसार क्षेत्रीय सिञ्चाइ निर्देशनालयले...
सामान्यतः मानव समाजको आजसम्मको इतिहास जनयुद्धको इतिहास हो भन्दा फरक पर्दैन । किनकि, समयका प्रत्येक खण्डमा चाहे ती स्पाटाहरू होउन् या चार्टिष्टियन, सिलेसियाली होउन् या कम्युनाडोहरू अनि वोल्सेभिक–भियतकङ्&ndash...
रूढिवादी र पछौटे समाजले सधैँभरि अवतारको प्रतीक्षा गर्दछ । प्रतीक्षा गर्नेले आफू केही पनि कर्म गर्दैन र उसलाई पौरखमा त्यति विश्वास पनि हुँदैन । सामान्यतया व्यक्तिगत जीवनमा भाग्य र सामाजिक जीवनमा अवतारको प्रत...
कसैले आएर सत्य भनेको के हो ? भनेर सोध्यो भने हामी अलमलिन्छौँ । कसैले केही भनौँला कसैले केही । अझ कसैले त सत्य भनेको सत्य नै हो भन्न पनि बेर लगाउन्नौँ । तर सत्य त्यो मात्र होइन । सत्य भनेको हामी आफैँ हौँ । सत्य...