बुटवल – बुटवल मिलचोकबाट पूर्वपट्टि लागेपछि सिधै गए दीपनगर पुगिन्छ । दीपनगर हिलपार्क पुग्ने बाटो अग्लो ४ तले ठूलो भवन छ ।

भवनमा लेखिएको छ – जीवराज आश्रित प्रतिष्ठान अर्थात् आश्रित संग्रालय । भवनको सिँढी उक्लेर दोस्रो तला पुग्नासाथ ढोकाबाट ठूलो तस्वीर देखिन्छ ।

तस्वीरमा जीवराज आश्रित मुस्कुराइरहेका छन् । कोठाभित्र पसेपछि देब्रेपट्टि स्वर्गीय आश्रितले लगाएका लुगा, पढेका पुस्तक, अन्तिम समय उनको गोजीबाट फेला परेको १ हजारको नोट र अन्य सयसयका ३ वटा नोट । त्यसका साथ उनले प्रयोग गर्ने घडी, सुन्ने फिलिप्स कम्पनीको रेडियो देख्न सकिन्छ । 

तत्कालीन नेकपा एमाले संगठन विभाग प्रमुख आश्रित चितवन जाँदै गर्दा विक्रम संवत् २०५० जेठ ३ गते चितवनको दासढुंगामा जीप दुर्घटनामा निधन भएको थियो । निधनपश्चात् उनको रहेको १३ सय रुपैयाँ निकालिएको थियो । उक्त रकम आश्रित प्रतिष्ठानले संरक्षण गरेर राखेर संग्रालयमा सुरक्षित साथ राखिएको छ । 

संग्रहालयमा आश्रितले भूमिगत हुँदा लेखेका महत्त्वपूर्ण दस्तावेज र पत्र, उनका तस्वीर, उनी बस्ने कुर्सी र अध्ययनका लागि प्रयोग गर्ने टेबल, उनको झोला, श्रव्य–दृश्यमा उनको जीवनी देख्न पाइन्छ । दासढुंगामा जीप दुर्घटनामा परी निधन भएका आश्रितको सम्मान र उनको योगदानको उच्च कदर गर्दै बुटवल–९ दीपनगरमा जीवराज आश्रित प्रतिष्ठान गठन गरिएको थियो । ओझेलमा परेका आश्रितको विचार र देनलाई स्मरणयोग्य बनाउन अहिले संग्रहालय बनाइएको छ । 

प्रतिष्ठानका संस्थापक अध्यक्ष देवेन्द्र घिमिरेले आश्रितलाई नचिनेका व्यक्तिले संग्रहालयमार्फत् चिन्ने बताउँछन् । ‘आश्रितलाई चिनाउन र बुझाउनै संग्रहालय खोलिएको छ । विद्यार्थीकालका साथी र राजनीतिक सहकर्मी आश्रितको जीवनशैली सरल र सामाजिक रहेको स्मरण गर्दै उनले देश र जनताकै लागि केही गर्ने उद्देश्य आश्रितको रहेको थियो ।’

‘आश्रित प्राविधिक शिक्षालय स्थापना र आश्रितको वृत्तचित्र बनाउने काम भइरहेको छ,’ उनले भने । आश्रित प्रतिष्ठान केही समय अगाडिदेखि सर्वसाधारणका लागि खुला गरिएको छ । 

संग्रहालय अवलोकनका लागि विद्यार्थीलाई निःशुल्क फरक क्षमता भएका नागरिकको लागि र ज्येष्ठ नागरिकको लागि २५ र अन्य व्यक्तिलाई ५० रुपैयाँ टिकटको व्यवस्था गरिएको छ । प्रतिष्ठानको पहलमा नेपाल सरकारले जीवराज आश्रितको आकृति अंकित ५ रुपैयाँको टिकट पनि प्रकाशित गरेको छ । आश्रितको ७५ औं जन्मजयन्तीको अवसर पारेर संग्रहालय खुला गरिएको हो । 

संग्रालयमा आश्रितसँग सम्बन्धित सामग्रीसँगै मानव विकासक्रम, पर्यटकीयस्थल, नेपाली समाजको विविध जातजातिका भेषभूषा, कला संस्कृति र परम्परासँग सम्बन्धित सामग्री, पर्यटकीय स्थल सजावट गरेर चिटिक्क पारिएको छ । 

सामाजिक र न्याय र समाजको सकारात्मक रूपान्तरणका लागि आफ्नो सम्पूर्ण जीवन व्यतित गरेका आश्रित नेपालको वामपन्थी आन्दोनमा नेतृत्वदायी भूमिका निर्वाह गरेका थिए । २००१ साउन १८ गते गुल्मीको हरेवामा आश्रितको जन्म भएको हो । विद्यार्थी कालबाट राजनीतिमा सक्रिय आश्रित २०२१ सालमा कम्युनिस्ट पार्टीको सदस्यता लिएका थिए । 

प्रतिष्ठानका अध्यक्ष उमाकान्त बस्यालले संस्कृति मन्त्रालयबाट प्राप्त ८० लाख रुपैयाँ बजेटमध्येबाट ६० लाख रुपैयाँ खर्च गरेर संग्रहालय निर्माण गरिएको बताए । संग्रहालय अवलोकन गर्न आउनेले आश्रितको जीवनी र उनले प्रयोग गरेका सामग्री पहिचान गराउँदा धेरै व्यक्तिहरू गम्भीर हुने गरेको बस्याल बताउँछन् ।

आश्रित कुशल संगठक मात्र नभएर सानैदेखि जातीय विभेद र असमानताको विरोध गर्थे । उनले घरबाटै त्यसको परिवर्तको शुरूवात गरी आफूले जनजातिसँग विवाह गरे भने बहिनीको समेत जनजातिमै विवाह गराएका थिए ।

जीवराज आश्रित स्मृति प्रतिष्ठानको सचिवालय भवनमा स्थापना गरिएको संग्रहालयको गत वर्ष फागुन २५ गते नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीका महासचिव विष्णुप्रसाद पौडेलले उद्घाटन गरेका थिए । आश्रितले नेपाली राजनीतिका आन्दोलन सफन बनाउन खेलेको भूमिका र पुर्‍याएको योगदानको स्पष्ट झल्को दिने गरी संग्रहालयलाई अझै व्यवस्थित र स्तरोन्नति गदै लैजाने प्रतिष्ठानका महासचिव कल्पना थापाले बताइन् ।

जीवराज आश्रितको जीवनशैलीको अनुकरण र कृतित्वको रक्षा गरौं भन्ने मूल मान्यतासहित देवेन्द्र घिमिरेको नेतृत्वमा विक्रम संवत् २०६६ माघ १९ गते जीवराज आश्रित स्मृति प्रतिष्ठान नेपालको स्थापना भएको थियो ।

विक्रम संवत् २००१ साउन १८ गतेका दिन गुल्की जिल्लाको हरेवामा जन्मेका आश्रित विद्यार्थीकालबाट राजनीतिमा सक्रिय भएका थिए । उनले विक्रम संवत् २०२१ सालमा कम्युनिस्ट पार्टीको सदस्यता लिएका थिए । 
आश्रितले विक्रम संवत् २०२६ देखि २०२८ गतेसम्म जेल जीवन बिताएका थिए । तत्कालीन नेकपा एमालेको संगठन विभाग प्रमुख आश्रितको पार्टी निर्माणकै क्रममा चितवन जाँदै गर्दा विक्रम संवत् २०५० जेठ ३ गते चितवनको दासढुंगामा जीप दुर्घटनामा निधन भएको थियो । उनीसँगै मालेका तत्कालीन महासचिव तथा जननेता मदन भण्डारीको पनि निधन भएको थियो ।

सामाजिक र न्याय र समाजको सकारात्मक रूपान्तरणका लागि आफ्नो सम्पूर्ण जीवन व्यतित गरेका आश्रित नेपालको वामपन्थी आन्दोनमा नेतृत्वदायी भूमिका निर्वाह गरेका थिए । २००१ साउन १८ गते गुल्मीको हरेवामा आश्रितको जन्म भएको हो । विद्यार्थी कालबाट राजनीतिमा सक्रिय आश्रित २०२१ सालमा कम्युनिस्ट पार्टीको सदस्यता लिएका थिए । 

प्रतिष्ठानले आश्रितका समकालीन विचार एवं योगदानको साथै उनका प्रकाशित अप्रकाशित मन्तव्य लेखको संग्रह, खोज तथा अनुसन्धान, प्रकाशित गर्दै त्यसको प्रचार प्रसार र संरक्षणमा जुटेको थापाले महासचिव थापाले बताइन् ।

प्रतिष्ठानका आजीवन सदस्य ३९, संस्थापक सदस्य १९३, विशिष्ट सदस्य ७९, साधारण सदस्य ६२ र संस्थागत सदस्य २ जना रहेका छन् ।