अमेरिकी लेखिका जीनाइन कमिंग्सको तेस्रो उपन्यास अमेरिकन डर्टले मध्य तथा दक्षिण अमेरिकाबाट विभिन्न परिस्थितिका कारण भाग्न बाध्य भई अमेरिका पस्न खोज्ने शरणार्थीहरूको मार्मिक कथा बताएको छ । 

पत्रकारका लागि सबभन्दा खतरनाक ठाउँ भनी चिनिएको मेक्सिकोको आकापल्को शहरमा लागूऔषध कार्टेलहरूमध्ये एक समूह लोस जार्देनेरोसका नाइके जेभिएरको अपराधको खुलासा गर्ने खोजी पत्रकार सेबास्टियनको परिवारलाई कार्टेलका सदस्यले मार्छन् । उनलाई मात्र नभई उनका परिवारका १६ जनालाई एकै चिहान उनीहरूले बनाइदिन्छन् ।

त्यस सामूहिक हत्यामा सेबास्टियनकी पत्नी लाइडिया र छोरा लुका शौचालयमा लुकेर बाँच्न सफल हुन्छन् । त्यसपछि उनीहरू आकापल्को छोडेर अमेरिकातिर भाग्छन् किनकि उनीहरूलाई मेक्सिकोको प्रहरी प्रशासन र न्यायपालिकाबाट न्याय पाइने अपेक्षा नै छैन । भाग्ने क्रममा उनीहरूले पाएको दुःख, भेटेका पात्र र सामना गरेका परिस्थितिले उपन्यासलाई रोमाञ्चक बनाएको छ ।

उपन्यासको आरम्भमै कार्टेलका सदस्यले गरेको गोलीकाण्डको वर्णनले पाठकलाई बाँधेर राख्छ । पुस्तक पसले लाइडियासँग सामीप्य बनाएर उनको हृदयमा बस्न सफल जेभिएर नै कार्टेलका नाइके हुन् र उनले आफ्नो बारेमा पत्रिकामा खबर आएपछि सेबास्टिएनको परिवारसँग बदला लिएका हुन् । लाइडिया र लुका भाग्दै गर्दा पनि ला लेचुजा भनी चिनिने जेभिएरको छायाँबाट मुक्त हुन सक्दैनन् । 

उपन्यास अघि बढ्दै जाँदा रोमाञ्च पनि थपिँदै जान्छ र कताकता थ्रिलरको आभास दिन्छ । सिनेमाको स्क्रिप्ट झैं कथामा रोमाञ्चक दृश्यहरू एकपछि अर्को गरी आउँछन् । उपन्यासमा आधारित भई फिल्म पनि बन्न लागेको छ । झन् अमेरिकाको सीमामा पुग्न लाग्दा सीमा गश्तीको आँखा छल्दै शरणार्थीहरूले डाँडाहरू काटेको वर्णनले त पाठकको ध्यान पूर्णतः खिच्छ । 

तर उपन्यासमा रोमाञ्चका साथै मानवीय भावनाको उच्च अभिव्यक्ति पनि भेटिन्छ र त्यसले उपन्यासलाई गहिराइ पनि दिन्छ । अपराध र त्रासको वातावरणमा समेत मानवोचित दया र प्रेमका झलकहरू विभिन्न पात्रमार्फत लेखिकाले देखाएकी छन् । उपन्यासका पात्रहरू वास्तविकताका निकट देखिन्छन् र उनीहरूमा रहेको अनिश्चितता तथा उनीहरूले चाल्ने गलत कदमलाई लेखिकाले सहानुभूतिका साथ प्रस्तुत गरेकी छन् । अमेरिकामा ठूलो संख्यामा शरण लिन आउने व्यक्तिहरू सामान्य अमेरिकीका लागि आँकडामा सीमित भइरहेको स्थितिमा लेखिकाले जिउँदाजाग्दा पात्रहरू उभ्याएर पाठकलाई शरणार्थीप्रति सहानुभूतिशील हुनका लागि झकझक्याएकी छन् ।  

त्यसो त यो उपन्यासको कथा पत्रपत्रिकामा आउने समाचारमा आधारित भएर लेखिएको जस्तो लाग्छ । तर लेखिकाले निकै धेरै अनुसन्धान गरेर उपन्यास तयार पारेकोले यसमा बनावटीपन त्यति पाइँदैन । बरू यसलाई उम्दा यथार्थवादी उपन्यास भन्न मिल्छ । 

त्यसमाथि कमिंग्सको लेखाइ निकै सुन्दर छ । पात्रहरूको मनमा चलेको अन्तर्द्वन्द्व र उनीहरूमा भइरहेको भावको उद्वेलनलाई लेखिकाले सुन्दर ढंगले प्रस्तुत गरेकी छन् । थर्ड पर्सन न्यारेटिभ शैली अपनाएका कारण लेखिकाले सबै पात्रका शारीरिक र मानसिक गतिलाई बहुआयामिक रूपमा देखाउन सफल भएकी हुन् ।  

आफैं शरणार्थी भएर भागिरहेकी लाइडियाले आफ्नो विगतको सहज जीवन सम्झेको दृश्य अनि लुकाले त्यति सानो उमेरमा भोगेको दुर्दान्त घटनाको सम्झनाले ल्याएको उथलपुथललाई लेखिकाले निकै कलात्मक तरिकाले वर्णन गरेकी छन् । लाइडियाले दक्षिण अमेरिकाबाट भागिरहेका शरणार्थीको खबर सञ्चारमाध्यममा सुन्ने गरेकी थिइन् र त्यसलाई खासै वास्ता गर्ने गरेकी थिइनन् तर आफैं शरणार्थी भएर भाग्नुपर्दा उनी ती मानिसहरू पीडा र अपमानको कुन हदसम्म जानुपर्छ भन्ने प्रत्यक्ष अनुभूति गर्छिन् । यसरी लाइडियामार्फत लेखिकाले अमेरिकामा आरामको जीवन बिताउँदै शरणार्थीहरूलाई अमेरिका पस्न दिनु हुँदैन भन्ने मानिसको विवेकलाई झकझक्याउने काम गरेकी छन् । 

अपमान सहँदै गरेको यात्रामा एक विन्दुमा पुगेपछि लाइडियाले आफू र आफ्नो छोरा काम नलाग्ने भइसकेको अनुभूत गरेको देखाइएको छ । ‘हामीहरू बेपत्ता भइसकेका छौं, उनलाई लाग्छ । हामीहरूको कुनै अस्तित्व छैन ।’ तर पात्रले त्यस्तो अनुभूति गरे पनि लेखिकाले उनीहरूको मानवीय अस्तित्वलाई प्रत्येक पानामा दह्रो स्थान दिएकी छन् र पाठकको सहानुभूति उनीहरूप्रति राखिरहनका लागि प्रयास गरेकी छन् । त्यसैमा उनको लेखकीय सौन्दर्य अडिएको छ ।

कवितात्मक तथा अर्थगाम्भीर्य बोकेका अनेकौं वाक्यहरू उपन्यासमा भेटिन्छन् । तिनलाई मूल अंग्रेजी भाषामा नै आनन्द लिन सकिन्छ । 

उपन्यासको नाभिकीय विन्दु नै प्रेम हो, अझ भन्नुपर्दा वात्सल्य प्रेम । आफ्नो सम्पूर्ण परिवार नै उजाडिएपछि आफूसँग छोरा मात्र बाँकी रहेपछि लाइडियाले त्यही छोरा लुकाको उज्ज्वल भविष्य सुनिश्चित गर्नका लागि एल नोर्ते अर्थात् उत्तरतिर अमेरिका जाने निधो गर्छिन् । यात्राभरि उनी लुकालाई केही होला कि भनी चिन्तित हुन्छिन् र जोगाइरहन्छिन् । बाटोमा भेट भएका होन्डुरसबाट आएका दुई शरणार्थी दिदीबहिनी सोलडाड र रेबेकाको पीडादायी कथा सुनेपछि लुका उनीहरूलाई पनि परिवारकै सदस्य जस्तो निकटवर्ती व्यवहार गर्न थाल्छ । लुकाले उनीहरूप्रति देखाएको कोमल भावनाले पनि लाइडियालाई उनीहरूप्रति थप सहानुभूतिशील बनाउँछ । यसरी वात्सल्य प्रेम बृहत्तर मानवीय प्रेममा परिणत हुन्छ । 

यो उपन्यास प्रकाशित भएपछि केही मेक्सिकन र लतिनो लेखकहरूले यसको कडा विरोध गरेका छन् । अमेरिकामा बस्ने सम्भ्रान्त गोरा समुदायकी लेखिकाले मेक्सिकोको बारेमा कसरी न्यायपूर्ण रूपमा लेख्न सक्छिन् भनी आलोचना गरिएको छ । अनि उनी आफैं शरणार्थी नभएकाले उनले शरणार्थीको पीडालाई राम्ररी प्रस्तुत गर्नै नसक्ने भनेर समेत आक्षेप लगाइएको छ । अनि उनले अमेरिकी पाठकहरूको रुचिलाई मद्देनजर गर्दै मेक्सिकोको सतही वर्णन गरेको र कतिपय मेक्सिकन शब्दको गलत प्रयोग गरेको समेत आरोप लगाइएको छ । कडा आलोचनाको सामना गर्नुपरेपछि प्रकाशक फ्ल्याटिरोनले बूक टूर नै समेत रद्द गर्नुपरेको थियो । अनि कमिंग्स आफैंले उपन्यासको कभर फोटोको जस्तै गरी नङलाई रंग्याएर अलिक केटाकेटी पारा पनि देखाएकी रहिछन् । नङमा समेत काँडेतार देखिएपछि काँडेतारको मुनि घस्रिँदै अमेरिका छिर्ने शरणार्थीको पीडालाई उनले हलुका रूपमा लिएको भनी आलोचना भयो । 

तर कुनै समुदायको बारेमा लेख्नका लागि त्यही समुदायकै सदस्य हुनु जरूरी छ कि छैन भन्ने कुरा आफैंमा बहसको विषय हो । हाम्रै सन्दर्भमा पनि लेखिका सरस्वती प्रतीक्षाले नथनी उपन्यासमा बादी समुदायको बारेमा सही चित्रण नगरेको भनी विवाद उठेको थियो । 

त्यसो त कमिंग्स आफैंले पुस्तकको अन्त्यमा यो कथा कुनै मेक्सिकनले लेखेको भए झन् राम्रो हुन्थ्यो भनी स्वीकार गरेकी छन् । तर उनको लेखकीय अधिकारक्षेत्रमा प्रश्न उठाउने ठाउँ रहे पनि उनले आप्रवासका विषयमा बहस गर्नका लागि उपन्यासमार्फत राम्रो आधारभूमि बनाएको कुरा चाहिँ मान्नुपर्छ । अनि कलात्मक साहित्यका पारखीहरूका लागि पनि यो उपन्यास राम्रो खुराक हो ।