लुम्बिनी बौद्ध विश्वविद्यालय स्थापनाको करिव सवा दशकसम्म कहाँ छ भन्ने धेरैलाई अत्तोपत्तो समेत थिएन् । पदाधिकारीहरु काठमाण्डौंकै सम्पर्क कार्यालयमा बसेर सुबिधा खाने गरेकाले लुम्बिनीमा यसको कुनै संरचना थिएन । ऐनमा भने यो विश्वविद्यालय लुम्बिनीमा रहने उल्लेख छ ।

स्थापनाको १० वर्षपछि मात्रै बौद्ध विश्वविद्यालयले लुम्बिनीमा पठन पाठन गर्न थाल्यो । पछिल्लो चार वर्षमा भने विश्वविद्यालयले फड्को मारेको छ । काठमाण्डौंको दुई कोठामा सीमित रहेको विश्वविद्यालय अहिले सबैले देखिने गरी विकास भइरहेको छ । चार वर्षको अन्तरमा ठूला संरचना तयार भएका छन् । शैक्षिक कार्यक्रमको विस्तार भएको छ । 

‘लुम्बिनी क्षेत्रबाटै पदाधिकारी चयन भएपछि विश्वविद्यालय देखिने गरी विकास भयो’ जानकारहरु भन्छन् । सरकारले काठमाण्डौंमा रहेका विश्वविद्यालयका सम्पर्क कार्यालय हटाउने निर्णय गरेसंगै काठमाण्डौंमा सीमित रहेका पदाधिकारी बाध्य भएर लुम्बिनी आएका हुन् ।

त्रिभुवन विश्वविद्यालय वा अन्यबाट सेवानिवृत्त प्राध्यापकहरुलाई पदाधिकारीमा नियुक्ती गर्ने प्रवृतिका कारण अन्य विश्वविद्यालय जस्तै बौद्ध विश्वविद्यालय पनि थला परेको थियो ।   काठमाण्डौं बाहिरका अन्य विश्वविद्यालय त्यसको शिकार बनिरहेका छन् ।

लुम्बिनी बौद्ध विश्वविद्यालयमा स्थानीय पदाधिकारी निक्त भएपछि यसले फड्को मारेको हो । विश्वविद्यालयको हालका रजिष्टार डा. तिलकराम आचार्य केन्द्रीय क्याम्पसका पूर्व सहायक प्रमुख हुन् । उनी नै पहिलो पटक लुम्बिनीमै आएर पदभार ग्रहण गर्ने पहिलो पदाधिकारी थिए । उनको नियुक्तीसंगै विश्वविद्यालयका अन्य पदाधिकारीहरु पहिलो पटक लुम्बिनी आए । त्यसलगत्तै लुम्बिनीबाटै शैक्षिक कार्यक्रम शुरु गरिएको थियो ।

विश्वविद्यालयका पदाधिकारीहरु काठमाण्डौं मै बस्ने प्रबृतिका कारण विश्वविद्यालयले स्थापनाको लामो समयसम्म शैक्षिक गतिबिधि सञ्चालन गर्न सकेको थिएन । दुई वर्षअघि सरकारले विश्वविद्यालयका काठमाण्डौंमा रहेका सम्पर्क कार्यालय हटाउने निर्णय गरेपछि सबै पदाधिकारीहरु अहिले लुम्बिनी हाजिर हुने गरेका छन् ।

विश्वविद्यालयका पदाधिकारीहरु दोहोरो सुबिधा लिएर काठमाण्डौं बसेको भन्दै आलोचना समेत भएको थियो । निवर्तमान उपकुलपति डा. नरेशमान बज्राचार्यले एक वर्षमा करिव दुई महिनामात्रै विश्वविद्यालयको केन्द्रीय कार्यालयमा बिताएका थिए । त्रिुभवन विश्वविद्यालयमा सेवा गर्ने प्राध्यापकहरु अन्य विश्वविद्यालयमा पदाधिकारी बन्दा विकासमा ध्यान नदिएको गुनासो अझै हटेको छैन । सरकाले पदाधिकारी नियुक्ती गर्दा सोही विश्वविद्यालयमा सेवारतलाई नियुक्ती गर्नुपर्ने माग समेत हुदै आएको छ ।

लुम्बिनीमा भएको बौद्ध शिखर सम्मेलनपछि स्थापना भएको बौद्ध विश्वविद्यालय मुलुककै फरक प्रकृतिको शैक्षिक संस्था मानिन्छ । बौद्ध दर्शन, कला, धर्म, संस्कृति, पुरातात्विक विषय यसका अध्यापन दायरा हुन् ।
विद्यावारिधी (पिएचडी)बाट शैक्षिक कार्यक्रम शुरु गरेको विश्वविद्यालयले ०७१ सालमा स्नातकोत्तर तहमा बौद्ध शिक्षाको पठनपाठन थालेको हो । अहिलेसम्म छैठौं ब्याजका विद्यार्थीले बौद्ध दर्शन अध्ययन गरिरहेका छन्, भने स्नातक तह र एक वर्षे प्रमाणपत्र तहका कक्षा समेत थपिएका छन् । 

‘केन्द्रीय कार्यालयमै कक्षा सञ्चालन र भौतिक पूर्वाधार निर्माण थालिएपछि विश्वविद्यालयको दायरा बढ्दै गएको छ, रजिष्टार डा. तिलकराम आचार्यले भने, ‘अव शैक्षिक क्रियाकलापसंगै भौतिक पूर्वाधारलाई रफ्तारमा अघि बढाउछौं ।’

लुम्बिनी पर्सामा विश्वविद्यालयको केन्द्रीय कार्यालय र क्याम्पस सञ्चालनमा रहेको छ । केन्द्रीय क्याम्पसले स्नातक र एक वर्षे प्रमाणपत्र तहका भाषा कक्षा समेत शुरु गरेको छ । बुटवलमा स्नातक तहमा ट्राभल एण्ड टुरिजम र कानून (बिएएलएलबी) कक्षा सञ्चालनमा रहेका छन् । विश्वविद्यालयमा अहिले करिव एक हजार विद्यार्थी पुगेका छन् । ०७१ सालमा जम्मा ७० जना विद्यार्थी भर्ना भएका थिए ।

बौद्ध विश्वविद्यालयले काठमाण्डौंका बिभिन्न सात वटा निजी कलेजलाई सम्बन्धन दिएको छ । रजिष्टार आचार्यले विदेशी विद्यार्थीलाई भर्ना लिने गरी तयारी भइरहेको बताएका छन् ।  ‘पूर्वाधार नभएका कारण प्रर्याप्त मात्रामा विद्यार्थी भर्ना गर्न कठिन थियो, अव केही संरचना तयार भएका छन’ उनले भने ।

बौद्ध विश्वविद्यालय भएपछि सो सम्बन्धीत पूर्वाधारको अभाव छ । विश्वविद्यालयले ११ विगाहा जग्गामा आधारभूत पूर्वाधार निर्माण गरेको छ । सरकारले भवन वाहेक अन्य पूर्वाधार निर्माणका लागि बजेट नदिदा बौद्ध संस्कृति सम्बन्धीत पूर्वाधार बनाउन कठिन रहेको विश्वविद्यालयले जनाएको छ । विश्वविद्यालयले लुम्बिनी विकास कोष परिसर र सुण्डीमा सुबिधायुक्त छात्राबास, पदाधिकारी निवास, शिक्षक आवास निर्माण गरेको छ । २० करोडको लागतमा अनुसन्धान केन्द्र तथा करिव ११ करोड लागतमा पुस्तकालय भवन निर्माणधिन रहेका छन् ।

बौद्ध दर्शन विश्वका धेरै विश्वविद्यालयमा अध्यापन हुन्छ । तर विदेशी नागरिकहरु लुम्बिनीलाई विशेष महत्व राख्ने गरेका छन् । यो विश्वविद्यालयलाई शैक्षिक पर्यटकीय क्षेत्रका रुपमा विकास गर्न सकिने सम्भावना रहेका छन् । त्यसका लागि अझ धेरै पूर्वाधार आवश्यक रहेको रजिष्टार आचार्यले बताए । 

लुम्बिनी आउने प्रायः पर्यटकहरु बौद्ध विश्वविद्यालयको अवलोकनमा पुग्ने गरेका छन् । केही समयअघि विश्वविद्यालय परिसरमै बनेको स्तुपामा बुद्धका अस्तुधातू प्रतिस्थापन गरिएपछि यसको आकर्षण बढेको हो । विश्वविद्यालयले ७ करोडको लागतमा स्तुपा बनाएको हो । जसमा म्यानमारका भिक्षुृहरुको सहयोगमा अस्तुधातु राखिएको छ । बौद्ध समुदायमा अस्तुधातु राखिएको स्तुपालाई महत्व दिइन्छ ।
विश्वविद्यालयका उपकुलपति प्रा.डा. हृदयरत्न बज्राचार्यले विश्वकै नमुना विश्वविद्यालय बनाउने योजनासहित काम भइरहेको बताउछन् ।  ‘हामी मुलुकका अन्य विश्वविद्यालयभन्दा भिन्न हौं, यसको फरक प्रकृति छ’ उनले भने, ‘स्वदेशी विश्वविद्यालयको प्रतिष्पर्धी बन्दै नमुना बन्ने योजनामा छौं ।’

बौद्ध सर्किटका थुप्रै पुरातात्विक क्षेत्रको अध्ययन हुन बाँकी छ । यही विश्वविद्यालयले नै त्यस्ता जनशक्ति उत्पादन गर्ने रजिष्टार आचार्यले बताए । आर्काेलोजी, म्युजियोलोजी, थेरवाद, महायान विषयहरु विश्वविद्यालयमा अध्यापन भइरहेका छन् । यी विषयले अध्ययेताहरु उत्पादन गर्दै पुरातात्विक क्षेत्रको अन्वेषण्मा सघाउ पुग्ने विश्वविद्यालयले जनाएको छ । विश्वविद्यालयले बौद्ध स्मारक क्षेत्रहरुमा शैक्षिक कार्यक्रम विस्तार गर्ने योजना बनाएको छ । विश्वविद्यालयलाई बौद्ध दर्शनसंग जोडेर बहुविषयमा लैजादै कपिलवस्तु र देवदहमा कक्षा सञ्चालनको योजना बनाएको हो ।

रुपन्देहीको देवदहलाई बुद्धको मावली मानिन्छ । त्यहाँको सय विगाहा जमिनमा भौतिक पूर्वाधार गर्ने योजना रहेको रजिष्टार आचार्यले बताए । ‘जग्गाप्राप्तीका लागि मन्त्रालयमा फाइल पुगेको छ, उनले भने, मन्त्रीपरिषद्ले जग्गा स्विकृति दिनासाथ पूर्वाधार निर्माण हुन्छ ।’ विश्वविद्यालयलाई शैक्षिक टुरिजम क्षेत्रका रुपमा विकास गर्ने योजना बनाइएको छ । विदेशी विद्यार्थीलाई अध्ययन अनूमति दिए लुम्बिनी प्रवद्र्धनमा सघाउ पुग्नेछ । त्यसकै लागि बुद्धस्थल तिलौराकोट र नवलपरासीको रामग्राममा समेत विश्वविद्यालयलाई विस्तार गर्ने योजना रहेको छ ।