मंसिर १०, २०८०
सरकारमा सहभागी मन्त्रीको कार्यक्षमतालाई लिएर प्रश्न उठेपछि अहिले सरकारमा रहेका मन्त्रीलाई फिर्ता बोलाएर मन्त्रिमण्डल पुनर्गठन गर्न सत्तारुढ दलहरूभित्र दबाब बढ्न थालेको छ । अपवादबाहेक सरकारमा सहभागी मन्त्रीले जनअपे...
असोज १४, २०७७
आधुनिक युगमा सबभन्दा शक्तिशाली कुरा कुनै छ भने त्यो सूचना प्रविधि नै हुनुपर्छ । यसले संसारभरिका मानिसलाई नियन्त्रणमा लिएको छ र मानिसहरूले आफू यसको नियन्त्रणमा भएको कुरा समेत थाहा पाइरहेका छैनन् ।
सूचना प्रविधि उपलब्ध गराउने विशाल कम्पनीहरूले मानिसलाई उपभोक्ता मात्र नभई लगभग कठपुतली नै बनाएका छन् भनी नेटफ्लिक्समा आएको नयाँ डकुमेन्ट्री ‘द सोसल डाइलेमा’ ले देखाएको छ ।
जेफ ओर्लोव्स्कीले निर्देशन गरेको उक्त डकुमेन्ट्रीमा गूगल, फेसबूक, इन्स्टाग्राम, पिनइन्टरेस्ट, ह्वाट्याप जस्ता कम्पनीमा काम गरेर छाडेका मानिसहरूले प्रविधि कम्पनीहरू कसरी मानिसलाई लती बनाइरहेका छन् र मानिसको डेटा बेचेर पैसा कमाइरहेका छन् भनी खुलेर बताएका छन् ।
गूगलका पूर्व कर्मचारी ट्रिस्टान ह्यारिस यस डकुमेन्ट्रीका नायक हुन् । उनले सेन्टर फर ह्युमेन टेक्नोलोजी नामक संस्था चलाउने गरेका छन् । प्रविधिको अतिउपयोगबाट जोगिएर ठूला कम्पनीहरूको मुनाफा कमाउने माध्यम नबन्नका लागि मानिसहरूलाई उनको संस्थाले प्रेरित गर्ने गरेको छ । अनि प्रविधि कम्पनीहरूलाई नाफामा मात्र ध्यान नदिई मानवीय सम्बन्ध विकासका लागि प्रविधिको उपयोग गराउन उनले अभियान चलाउने गरेका छन् ।
डकुमेन्ट्रीको आरम्भतिर उनी भन्छन्, ‘यसो वरिपरि हेर्दा संसार पागल हुँदै गइरहेको जस्तो देखिन्छ । तपाईं आफैंलाई सोध्नुस्, यो सामान्य कुरा हो त ? कि हामी कुनै किसिमको जादूमा फसेका छौं ?’
डकुमेन्ट्रीमा सामाजिक सञ्जालको दुष्प्रभावका विषयमा पुस्तक लेख्ने शोशाना जुबोफ र जेरोन लेनियरका भनाइहरू पनि समेटिएका छन् । ‘तपाईंको आफ्नो व्यवहार तथा दृष्टिकोणमा क्रमशः आइरहेको साना र थाहा नपाइएको परिवर्तन नै प्रविधि कम्पनीहरूका लागि उत्पादन हो,’ लेनियर भन्छन् । ‘तपाईंको व्यवहार परिवर्तन गरेरै उनीहरू पैसा कमाइरहेका छन् ।’
उनीहरू भनेर लेनियरले प्रविधि कम्पनीहरूको अल्गोरिदमलाई इंगित गरेका हुन् । डकुमेन्ट्रीमा त्यस आल्गोरिदमलाई तीनजना कम्प्युटर इन्जिनीयरमार्फत मानव स्वरूप दिइएको छ । टिशर्टमाथि कोट लगाएका ती इन्जिनीयरहरूले कन्ट्रोल रूममा बसेर मानिसहरूलाई जसरी भए पनि फोनमा नै ध्यान केन्द्रित गराइरहनका लागि दिनरात मेहनत गरेको देखिन्छ ।
मानिसहरूलाई थप भिडियो हेर्न, थप सामग्री शेयर गर्न, थप विज्ञापन हेर्न लगाउनका लागि सामाजिक सञ्जालमा देखाउने प्रत्येक व्यवहारलाई निकै ध्यानपूर्वक निरीक्षण गरिन्छ ।
प्रयोगकर्ताको मनोविज्ञान कस्तो छ भन्ने कुराको जाँचपरख गरेर उसलाई व्यवहार परिवर्तन गर्नका लागि प्रेरित गरी ठूला प्रविधि कम्पनीले विज्ञापनदाताबाट मोटो रकम कुम्ल्याउने गरेका छन् ।
डकुमेन्ट्रीको केन्द्रीय तर्क बुझाउनका लागि एक परिवारमा प्रविधि उपयोगको असरलाई कथानक बनाइएको छ । सामाजिक सञ्जालमा रमाउने बानी लागेपछि उक्त परिवारका सदस्यहरू एकअर्कासँग राम्रो गरी संवाद पनि गर्दैनन् ।
परिवारको किशोर छोरोलाई आमाले एक हप्तासम्म फोनबाट टाढा बसेमा पुरस्कार दिने घोषणा गर्छिन् तर ऊ त्यसमा सफल हुँदैन । उग्रवादी राजनीतिक विचारधारा भएका मानिसहरूको समूहमा उसको हिमचिम बढ्न थाल्छ । अर्थात् उसमा व्यवहार परिवर्तन देखिन थाल्छ ।
प्रविधि कम्पनीहरूले प्रयोगकर्ताहरूलाई आफूप्रति लती बनाउनका लागि निकै कठोर मेहनत गरेका हुन्छन् किनकि अहिलेको युगमा मानिसको ध्यान केन्द्रित गर्नु आफैंमा ठूलो चुनौती हो । यसका लागि उनीहरूले मनोवैज्ञानिक तथा व्यवहारशास्त्रीहरूलाई उत्प्रेरक डिजाइन बनाउन लगाउँछन् ।
मस्तिष्कको डोपामाइन रेस्पोन्सलाई दुरुपयोग गर्दै सामाजिक सञ्जालहरूले प्रयोगकर्ताहरूलाई लती बनाउने गरेका छन् । अनि प्रत्येक व्यक्तिलाई स्क्रीन स्क्रोल गराइरहन, हेरिरहन तथा विभिन्न लिंकमा क्लिक गराइराख्न अल्गोरिदमहरूलाई त्यसैअनुरूपको सामग्री दिन लगाइरहेका छन् ।
सबै सामाजिक सञ्जाल कम्पनी अनि गेम तथा याप कम्पनीहरूले उत्प्रेरक डिजाइनको उपयोग गर्छन् । उदाहरणका लागि, फेसबूकको नोटिफिकेसन र ट्यागिङ प्रविधिले मानिसलाई स्क्रीनमा अल्झाइरहन सहयोग गर्छ । अनि फेसबूकको नोटिफिकेसन इमेलमा आउने सुविधा छ भने के गतिविधि भएको हो भनी सूचना आउँछ तर गतिविधिको तस्वीर हेर्न फेसबूकै पुग्नुपर्ने हुन्छ ।
कसैले तपाईंलाई तस्वीरमा ट्याग गर्यो भने ट्याग गरेको सूचना मात्र आउँछ, तस्वीर हेर्न फेसबूकमै पुग्नुपर्ने हुन्छ । यसरी नै ठूला कम्पनीहरूले प्रयोगकर्ताको स्क्रीन टाइम बढाइरहेका हुन्छन् ।
यसरी स्क्रीन टाइम बढ्दै जाँदा प्रयोगकर्ताहरूको दिमाग सुस्त हुँदै गइरहेको छ । मानिसहरू कुनै कुरामा पनि ध्यान केन्द्रित गर्न सकिरहेका छैनन् अनि अरू मानिसले बढी लाइक र कमेन्ट पाएको भन्ने चिन्ता लिँदै डिप्रेसनमा समेत जाने गरेका छन् ।
अनि युवतीहरूले इन्स्टाग्राम वा स्न्यापच्याटमा फिल्टर प्रयोग गरिएको फोटो हेर्दै आफ्नो वास्तविक अनुहारप्रति निराशा व्यक्त गर्ने गरेका छन् । फिल्टरको जस्तो अतिसुन्दर अनुहार बनाउनका लागि उनीहरू प्लास्टिक सर्जनकहाँ समेत पुग्ने गरेका छन् ।
दश वर्षअघिको तुलनामा बालबालिकाको स्क्रीन टाइम १० गुणा बढेको तथ्यांकहरू आइरहेका छन् । यसले गर्दा निद्रा र भोजनको प्याटर्न बिग्रिरहेको अनि बालबालिका आक्रामक बन्दै गएका विभिन्न आँकडा पाइन्छन् । त्यसैले सूचना प्रविधि, अझ विशेषगरी सामाजिक सञ्जालले मानिसहरूलाई सोचविचार नगर्ने रोबोट जस्तो बनाएको छ ।
फेसबूक लगायत सामाजिक सञ्जाल सित्तैमा चलाउन पाइने भनेर दंग पर्नु पनि बेकार छ किनकि मानिसलाई सित्तैमा कुनै कुरा पाउँदा केही न केही बलिदान दिनुपर्छ । सूचना प्रविधि चलाउँदा मानिसले मस्तिष्कको बलिदान दिइरहेका छन् ।
सामाजिक सञ्जालको लतले सोचविचार गर्ने क्षमता यसरी खोस्दै लग्दा निकट भविष्यमा गृहयुद्ध हुन सक्ने डकुमेन्ट्रीमा विज्ञहरूले अनुमान गरेका छन् । पोहोर साल आएको डकुमेन्ट्री द ग्रेट ह्याकले निर्वाचनका परिणाम सामाजिक सञ्जालले कसरी निर्धारण गरिदिन्छन् भनी देखाएको थियो । त्यसैलाई पुष्टि गर्दै यस डकुमेन्ट्रीले सामाजिक ध्रुवीकरणमा सूचना प्रविधिको योगदानको चर्चा गरेको छ ।
डकुमेन्ट्रीमा यस्ता कुराहरू देखाउँदा स्थिति पूरै निराशाजनक देखिन्छ तर विज्ञहरूले आशा पनि प्रकट गरेका छन् । फेसबूकको लाइक बटन आविष्कार गर्ने जस्टिन रोजेनस्टाइनले भनेका छन्, ‘प्रविधिले गर्ने काम भौतिकशास्त्रको नियम जस्तो अवश्यम्भावी हुँदैन । यो लकिरको फकीर पनि हैन । हामी जस्तै मानवले यो विकल्प छानेका हौं र मानिसहरूले नै प्रविधिलाई परिवर्तन गर्न सक्छन् ।’
उनको भनाइको अर्थ हो– प्रविधिका सम्बन्धमा हामीले भाग्यवादी सोच राख्नुहुँदैन, हामी स्वतन्त्र निर्णय लिनसक्ने चेतनशील प्राणी हौं भन्ने कुरा बुझ्नुपर्छ । यस लतबाट छुटकारा पाउन हामी समर्थ छौं । डकुमेन्ट्रीमा अन्तर्वार्ता लिइएका अन्य विज्ञको पनि यस्तै भनाइ छ ।
आधिकारिक व्यक्तिहरूसँगको कुराकानीमा आधारित रही सामाजिक सञ्जालका खराबीहरूलाई उजागर गरेकाले द सोसल डाइलेमा एक सशक्त डकुमेन्ट्री हो । प्रविधि कम्पनीहरूले मानिसलाई प्रयोगकर्ता र दुहुनो गाई मात्र नठानेर नैतिकता प्रदर्शन गर्नुपर्ने सन्देश यसले दिएको छ । अनि सरकारहरूलाई प्रविधि कम्पनी नियमन गर्न पनि यसले प्रेरित गरेको छ ।
सबभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा, मानिसहरूलाई दिमाग लगाएर लती नबन्न यसले उत्प्रेरणा दिएको छ । हुन पनि लागूऔषध कारोबार र सामाजिक सञ्जालमा मात्र मानिसलाई प्रयोगकर्ता (युजर) भन्ने संज्ञाले चिन्ने गरिन्छ । तपाईं चेतनशील प्राणी बन्ने कि निष्क्रिय प्रयोगकर्ता रहिरहने ?
सरकारमा सहभागी मन्त्रीको कार्यक्षमतालाई लिएर प्रश्न उठेपछि अहिले सरकारमा रहेका मन्त्रीलाई फिर्ता बोलाएर मन्त्रिमण्डल पुनर्गठन गर्न सत्तारुढ दलहरूभित्र दबाब बढ्न थालेको छ । अपवादबाहेक सरकारमा सहभागी मन्त्रीले जनअपे...
चरम आर्थिक संकटबाट गुज्रिएको श्रीलंकाले सन् २०२२ को अन्त्यतिर औषधि किन्ने क्षमता पनि गुमाएको थियो । ५० अर्ब डलरभन्दा बढीको विदेशी ऋण 'डिफल्ट' भएको थियो भने लाखौंले रोजगारी गुमाएका थिए । दशौं लाख मान्छे...
आफ्नो तेस्रो कार्यकालको दोस्रो वर्षलाई प्रभावकारी बनाउने भनी दाबी गरेका प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ले कांग्रेस महामन्त्री गगन थापालगायत केही नेतासँग नियमित सल्लाह सुझाव लिन थालेका छन् । रा...
कुनै राजनीतिक संक्रमण वा अवरोध नभएको समयमा मन्त्रीहरूबीच कसले राम्रो काम गर्ने भनेर प्रतिस्पर्धा हुनुपर्ने हो । तर, विडम्बना ! सहज राजनीतिक अवस्थामा पनि झन्डै एक वर्षसम्म सरकारमा रहेका अधिकांश मन्त्रीको कार्यप्रगति ...
देशका विभिन्न शहरमा गरिब–मजदूरहरूले छाक काटेर सहकारीमा जम्मा गरेको पैसा बदनियतपूर्ण ढंगले हिनामिना गरेर टेलिभिजनमा लगानी गरेको विषयले बजार तातिरहेको छ, जसमा जोडिएका छन् रास्वपा सभापति रवि लामिछाने...
एकाधबाहेक अधिकांश मन्त्रीले प्रभावकारी कार्यसम्पादन गर्न नसकेपछि प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ स्वयंले मन्त्रीहरूलाई प्रस्ट चेतावनी दिएका छन् । नेपालीलाई नक्कली भुटानी शरणार्थी बनाएर अमेरिका ला...
ललितपुरको गोदावरीस्थित सनराइज हलमा नेकपा (एमाले)का दुई महत्वपूर्ण कार्यक्रम भए । एमालेको प्रथम विधान महाधिवेशन (२०७८ असोज १५ र १६ गते) सनराइज हलमै भएको थियो । विधान महाधिवेशनले विभाजनदेखि चौतर्फी घेराबन्दी...
हामी १५औं अन्त्य गरेर १६औं योजनाको तयारीमा जाँदै छौं । दलका शीर्ष नेताबीच १६औं योजनाको विषयमा छलफल भएको छ । १५औं योजनाको असफलता र नमिलेका कुरालाई १६औं मा सुधार्छौं । हाम्रो गन्तव्य कहाँ हो भन्ने संविधानले ...
सच्चा लोकतन्त्रमा सिमान्तमा रहेको नागरिकले पनि यो देश मेरो हो भन्ने अनुभूति गर्न सक्नेछ- माहात्मा गान्धी । माथि गान्धीको भनाइ किन उद्धृत गरिएको हो भने नयाँ वर्षको आगमन भैसकेको छ र २०८० को बिदाइ बडो हर्षपूर्वक...