कात्तिक २४, २०८०
राजधानी काठमाडौंबाट कयौं सय माइल टाढा रहेका जाजरकोट र रुकुम पश्चिम यतिबेला भूकम्पले इतिहासकै सर्वाधिक पीडामा छन् । गोधूलि साँझसँगै ओठ काँप्ने जाडो शुरू हुन थाल्छ । आमाको मजेत्रोमा लपेटिएका बच्चाहरू चि...
आधुनिक लोकतन्त्रको अभ्यास भएको दुई शताब्दी नाघिसक्दा पनि यसलाई व्यावहारिक रूपमा सर्वसाधारणको दैनिकीलाई सम्बोधन गर्नेगरी कसरी घरदैलोमा पुर्याउने, लोकतन्त्रलाई कसरी जीवन पद्धति बनाउने र मानवीय मूल्य एवं सामाजिक न्यायलाई कसरी संस्थागत गर्ने भन्ने विषयमा शासकीय प्रणालीहरू प्रस्ट छैनन् । लोकतन्त्रलाई प्राविधिकबाट कार्यमूलक बनाउन नीति नेतृत्व गर्ने राजनीति र प्रणाली धान्ने प्रशासन अल्मलिएका छन् ।
सार्वजनिक प्रशासन राज्य सञ्चालनको निर्विकल्प संयन्त्र, विधि र प्रक्रिया हो तर यो निकै आलोचित छ । राजनीतिक प्रणालीमार्फत राज्यप्रक्रियामा जनप्रतिनिधित्व हुने जनभावनालाई राज्यइच्छामा बदल्न र राज्यइच्छाका रूप लिइसकेपछि त्यसलाई कार्यरूप दिन सार्वजनिक प्रशासनको क्रियाशीलता कमजोर छ ।
यो व्यवस्थित अनुशासन र स्वायत्त संयन्त्र भएर पनि राजनीतिक प्रणालीबाट निरपेक्ष रहन सक्दैन । राजनीतिसँगै रहेर व्यावसायिक स्वयात्ततामा रहनु यसको चरित्र र चुनौती दुवै हो ।
लोकतन्त्रको सामान्य अर्थ सर्वसाधारणलाई सार्वभौम मान्ने प्रणाली हो । सार्वजनिक प्रशासन लोकतान्त्रिक विधिबाट राज्यप्रक्रियामा उन्नयन भएका राज्यइच्छाको कार्यान्वयनमार्फत लोकतन्त्रको वितरण गर्दछ ।
लोकतन्त्रभन्दा पर सार्वजनिक प्रशासनको कल्पना गर्न सकिँदैन भने सार्वजनिक प्रशासनको क्रियाशीलताविना लोकतन्त्रको कल्पना गर्न सकिँदैन । लोकतन्त्र राज्यइच्छा मतबाट निर्माण हुन्छ भने त्यसलाई कार्यरूप दिने प्रणालीमा मेरिटबाट माझिएका हुन्छन् ।
योग्यता प्रणालीको विकास प्रशासनिक व्यावसायिकताका लागि भएको हो, प्रशासनिक व्यावसायिकता भने लोकतन्त्रको वितरणका लागि आवश्यक भएको हो । विड्रो विल्सनबाट डिकोटोमी प्रिन्सिपल आविस्कार गर्नुका पछि प्रशासनलाई व्यावसायिक स्वायत्तता दिनु हो, जहाँ प्रशासन राजनैतिक रस्साकस्सी र वादप्रतिवादबाट अलग रहन सकोस् । प्रशासन व्यावसायिक हुन गुणतन्त्रका आधारमा सापेक्षिक रूपमा उम्दा, इमान्दार र अभिप्रेरित व्यक्ति चाहिन्छ भन्ने मान्यता विल्सनलगायत गुणतन्त्रवादीहरूको छ । यी मान्यताले नै योग्यता प्रणालीको विकास भएको हो ।
आधारभूत मूल्यमान्यता उही रहेपनि दुई दशकमा लिङ्कनको लोकतन्त्र र डेढ शताब्दीपछि विल्सनको सार्वजनिक प्रशासनको चरित्रमा उल्लेख्य परिवर्तन आएको छ । प्रजातन्त्र र प्रशासनको जननी भनेर चिनिने संयुक्तराज्य अमेरिकमा यी दुई प्रणालीबीचको परम्परागत सम्बन्ध बदलिएको छ र अन्य मुलुकहरू पनि प्रभावित छन् । परम्परागत प्रजातन्त्र अब उदार पूँजीवादी प्रतिनिधित्वमूलक लोकतन्त्रको अभ्यासमा छ, जुन सार्वजनिक प्रशासनको कार्यपरिवेश हो । उदार पूँजीवादी प्रतिनिधित्वमूलक लोकतन्त्रका मूल्यवृत्ति संरक्षण र संवर्द्धन गर्नु सार्वजनिक प्रशासनको आचरण हो ।
उदारको अर्थ वैयक्तिक स्वतन्त्रताका मूल्यलाई महत्त्व दिनु हो । पूँजीवादी भन्नुको अर्थ साधन स्रोतको कुशल र प्रतिस्पर्धात्मक विनियोजनमा उच्चतम प्रतिफल वा सामाजिक फाइदा प्राप्त गर्नु हो । त्यस्तै प्रतिनिधिमूलक भन्नुको अर्थ त्यस्तो लोकतान्त्रिक परिवेश जहाँ आफ्ना विषयमा निर्णय गर्न नागरिकहरू आफैँ संलग्न नभै आफ्ना वारेसहरूलाई जिम्मेवारी दिन्छन् भन्ने हो । त्यसैले लोकतन्त्रको वितरण गर्नु भनेको उदार पूँजीवादी प्रतिनिधित्व प्रणालीका मूल्य आदर्शलाई सम्वर्द्धन गर्दै नागरिक हित प्रबद्र्धन गर्नु हो । यसबाट के देखिन्छ भने कानूनको व्यवस्थित कार्यान्वयन गर्ने विल्सियन मान्यताबाट सार्वजनिक प्रशासनको कार्यआचरण आजको अवस्थामा विशिष्टीकृत र जटिल बनिसकेको छ ।
आधुनिक लोकतन्त्र (उदारीकृत राज्यव्यवस्था) मा सार्वजनिक प्रशासन सधैँ चुनौतीप्रद परिवेशमा हुन्छ । अन्तरनिहित जटिलताका कारण पनि प्रशासन सिद्धान्त भनिएजस्तो व्यावसायिक र स्वायत्त हुन सक्दैन । सर्वसाधारणहरू कार्यकुशल र प्रभावकारी सेवाको चाहना राख्दछन् । बढ्दो चेतनास्तर र सञ्जालीकृत समाजका कारण सेवाग्राहीको स्वाद र प्रवृत्ति निरन्तर बदलिएको छ । तर सार्वजनिक प्रशासनको मूल्यसंस्कृति, कार्य आचरण, नियन्त्रणवृत्ति, संरचना र जवाफदेहिता साङ्ग्लोका कारण पनि उचित प्रक्रिया पूरा गर्ने बाध्यता रहन्छ । प्रशासनको दक्षता, आर्जित स्वायत्तता र स्थापित सिद्धान्तले उसलाई विवेकको जिम्मेवारी हुन्छ तर विवेकको पूर्णस्वामी बन्न संरचना र संस्कृतिका सीमाहरू छन् । निजी स्वतन्त्रतालाई मान्यता दिँदै सार्वजनिक हित प्रबद्र्धन गर्नु प्रशासनको मूल्य आचरण हो । यिनै बिन्दुबाट सार्वजनिक प्रशासनको सफलता र आलोचना शुरू हुन्छ ।
लोकतन्त्रमा सार्वजनिक प्रशासनका पाँच कार्यभूमिका रहन्छन् । पहिलो हो, लोकतन्त्रको वितरण, जस अन्तर्गत लोकतन्त्रका मूल्य मान्यता संस्थागत गर्ने, नागरिक अधिकार संरक्षण गर्ने र प्रणालीको विश्वासनीयता मजबूत बनाउने काम पर्दछन् । दोस्रो भूमिका सार्वजनिक चाखको प्रवर्द्धन गर्नु हो । वैयक्तिक स्वार्थले साझा स्वार्थलाई जित्नु हुदैन । लोकतन्त्र समन्याय र निष्पक्षताको प्रणाली हो । निजी चाख हावी भएमा समाजका अशक्त, संरचनागत बहिस्करणमा परेका, सामाजिक र सांस्कृतिक अवसर लिन पछि परेका वर्गहरू सधैं पीँधमा पर्ने जोखिम हुन्छ । राज्यव्यवस्थाको सिर्जना नै समन्याय र साझा हितका लागि हो ।
सार्वजनिक प्रशासन जहिल्यै पनि न्याय, समानता र समन्यायिकता केन्द्रीत हुनुपर्दछ । तेस्रो, सार्वजनिक संस्थाहरूको व्यवस्थापन र सञ्चालन गर्ने भूमिकामा सार्वजनिक प्रशासन रहन्छ । सामाजिक, सामुदायिक र शासकीय संस्थाहरू लोकतान्त्रिक मूल्य प्रवर्द्धनमार्फत सामाजमा सद्भाव, सहभाव र गतिशीलताका लागि निश्चित विधि र प्रक्रियामार्फत सञ्चालन हुनुपर्दछ, जसको मानक निर्धारण, क्षमता विकास, सहजीकरण र नियमनको काम प्रशासनले गर्नुपर्दछ । संस्थाहरू मर्यादित भएनन् भने लोकतन्त्रको औचित्य रहँदैन । चौथो भूमिका हो सार्वजनिक नीतिको कार्यान्वयन ।
राष्ट्रिय तथा विषयगत नीतिहरू सर्वसाधारणका अनुभूत आवश्यकता सम्बोधन गर्ने र आकांक्षालाई बढावा दिने गर्दछन् । राम्रा नीतिहरू बैध, अन्य नीतिसंग द्वन्द्व नगर्ने, कार्यान्वयनयोग्य र तथ्यमा आधारित हुन्छन् । नीति कार्यान्वयन हुँदा नीतिग्राही (सर्वसाधारण) का भावना क्रियाशील भएको अनुभूति हुनुपर्दछ । विज्ञता, पहुँच, स्रोत साधन सज्जित र अधिकारपूर्ण हुने भएकाले नीति कार्यान्वयनमार्फत सार्वजनिक प्रशासन लोकतन्त्रलाई बलियो बनाउँछ ।
सरकारीको कार्यकारी हिस्सा नै प्रशासन हो । पाँचौ, प्रशासनमा संलग्न पदाधिकारीहरू वैयक्तिक र संस्थागत दुवै हैसियतमा व्यावसायिक, नैतिक, जिम्मेवार र भरपर्दो हुनुपर्दछ । यो कार्यभूमिका आचारण र कार्यसंस्कृतिमा देखिनु पर्दछ । प्रशासनिक पदाधिकारीहरूमा राजनीतिको जस्तो अनुशासन (तेस्रो विश्वमा ?) र व्यापारीको जस्तो विलाशन रहनु हुँदैन । कोही सार्वजनिक प्रशासनको सदस्य बन्नुको अर्थ ऊ सामान्य जीवनशैली, नैतिक कार्यआचरण, इमान्दार र व्यावसायिक हुनु हो । राष्ट्र, विधि र आफैँप्रति प्रतिबद्धता जनाउनु हो । उसबाट अपेक्षित असल आचरणले सामाजिक रितिथितिमा प्रभाव पार्दै लोकतन्त्रलाई वैध बनाउने काम गर्दछ । पाँचौ भूमिका सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण छ, जसले अरू चार भूमिका निर्वाह गर्न आत्मिक चेतना र स्वयंप्रेरणा जगाँउदछ ।
तर लोकतन्त्रका चार पक्षले सार्वजनिक प्रशासनका उल्लिखित पाँच भूमिकालाई प्रभाव पारिरहेको हुन्छ । जस्तो कि लोकतन्त्र अभ्यासको कार्यसंस्कृति कुन दिशातर्फ अभिमुखी छ ?, राजनीतिको निर्णय गर्ने प्रणाली कस्तो छ (प्रत्यक्ष, प्रतिनिधिमूलक वा सहभागितामूलक) ? सरकारका तहहरू कस्ता छन् ? (तहसोपानगत कार्यसम्बन्ध स्वचालित, पारस्परिक वा स्वायत्तताको अभ्यासमा छन् ?) र राज्यका संरचनागत इकाइले नियन्त्रण, सन्तुलन र सहयोगको भूमिका कसरी खेलिरहेका छन् ?
सार्वजनिक प्रशासन आफैँ जीवित संविधानको हैसियतमा पुगेको अवस्थामा भने उल्लिखित चार पक्षलाई उसको निष्ठा, उसले प्राप्त गरेको जनविश्वास र आर्जित स्वायत्तताले उचित प्रक्रियामा ल्याई सबल प्रणाली निर्माण गर्दछ । अपरिपक्व र अस्थिर राजनीतिलाई पनि प्रतीकात्मक सचेतीकरण गरी लोकतन्त्रका सीमा नाघ्न दिँदैन, लोकतन्त्रलाई कार्यमूलक बनाई जनताको अनुभूत आवश्यकतामा पुर्याउँछ । जस्तो कि ट्रम्पकालीन अमेरिकी प्रशासनमा त्यो देखियो । यस्तै उदाहरण राजनैतिक अस्थिरताले गाँजेका इटाली, बेल्जियम जस्ता युरोपेली मुलुक अनि जापान र गणतन्त्र फ्रान्समा पाउन सकिन्छ ।
स्वयं प्रशासन यस अनुकूलको नहुँदा भने राजनैतिक कार्यकारीको अभिभावकत्व, मार्गदर्शन, लोकतन्त्रप्रतिको वास्तविक निष्ठा र प्रणाली निर्माण गर्नसक्ने क्षमता दर्कार पर्दछ जसले प्रशासनिक प्रणाली सबलीकरण गर्दै राजनीति र प्रशासनको मर्यादा र सीमा सुरक्षित गर्दछ । राष्ट्र निर्माणको समयमा सिंगापुर, दक्षिण कोरिया र अष्ट्रेलिया लगायतका मुलुकहरूमा राजनैतिक कार्यकारीको सुझबुझपूर्ण अभिभावकीय भूमिका देखिएको छ । तर अधिकांश तेस्रो विश्वका मुलुकहरूमा सार्वजनिक प्रशासन संस्था बनिसकेको छैन र राजनीतिक संस्कृति पनि लोकतान्त्रिक बनिनसकेकाले लोकतन्त्रको वितरण प्रसव अवस्थामा छ । प्रशासन र राजनीतिक प्रणालीबीच सौहाद्र्रता कमजोर छ र त्यसको परिपूर्ति सल्लाहकारहरूको प्रचलन मार्फत गरिएको छ । यसले नीतिज्ञान र विज्ञताको राजनीतिकरण गर्न सकेन र प्रणाली निर्माणमा बाधा पुग्यो । कर्मचारीतन्त्रको राजनीतिकरणले राजनीतिको कर्मचारीतन्त्रीकरण भयो । परिणामतः लोकतन्त्र औपचारिक रूपमा संरचित त भयो कार्यमूलक भने हुन सकेन । ([email protected])
राजधानी काठमाडौंबाट कयौं सय माइल टाढा रहेका जाजरकोट र रुकुम पश्चिम यतिबेला भूकम्पले इतिहासकै सर्वाधिक पीडामा छन् । गोधूलि साँझसँगै ओठ काँप्ने जाडो शुरू हुन थाल्छ । आमाको मजेत्रोमा लपेटिएका बच्चाहरू चि...
गरिबको घरआँगन कसैलाई मन पर्दैन । गरिबको लुगाफाटो कसैलाई मन पर्दैन । गरिबले ठूला कुरा गरेको कसैलाई मन पर्दैन । गरिब नाचेको, गरिब हाँसेको कसैलाई मन पर्दैन । यतिखेर गरिबले लडेको जनयुद्ध दिवस पनि कसैलाई मन ...
धरान उपमहानगरपालिकाका मेयर हर्क साम्पाङले राष्ट्रपति र प्रधानमन्त्रीको फोटो नगरपालिकाबाट हटाएको विषय अहिले निकै चर्चामा छ । २०५४ मा त्यही प्रकृतिको क्रियाकलाप गरेका थिए, लीला थापा मगरले । जिल्ला विकास समिति...
नेपालको सार्वजनिक प्रशासन, विशेषतः निजामती सेवामा व्यावसायिक सदाचारिता विकास भएन भन्ने प्रश्न समय समयमा उठ्दै आएको छ । कर्मचारीमा स्वाभाविक रूपमा हुनुपर्ने कार्यसम्पादनलाई व्यवस्थित बनाउने सीप, संस्कार र अनुभवजन्य...
मखमली फुल्दा, मार्सी धान झुल्दा बहिनी आउने छिन्, दैलाको तस्वीर छातीमा टाँसी आँसु बगाउने छिन् .....। हाम्रो समयका चर्चित गायक नारायण रायमाझीको ‘नमुछे आमा दहीमा टीका’ बोलको गीत नि...
कमेडी क्लब चलाउने मुन्द्रे उपनाम गरेका एकजना मान्छे छन्। एकै श्वासमा चारवटा प्रश्न सोध्न सक्ने क्षमता भएका जानेमाने पत्रकार ऋषि धमलाको कार्यक्रममा पुगेर तिनले भन्न भ्याए, 'यो टिकटकका कारण मान्छेहरू अल्छी भए, कुन...
एक दिन काम विशेषले नयाँ सडकतिर गएको थिएँ, मोबाइल टिङटिङ गर्यो । हेरेँ पुराना मित्र जयदेव भट्टराई, सम्पादक मधुपर्क (हाल अवकाश प्राप्त) ले सम्झेका रहेछन् । हामी दुई लामो समयसम्म सँगै रह्यौँ, कहिले गोरखापत्र...
आत्मिक शुद्धताका पक्षपाती दार्शनिक सुकरात चौबाटोमा उभिएर एथेन्सबासीलाई आह्वान गरिरन्थे– ‘तपाईं नीति, सत्य र आत्माको शुद्धताका लागि किन ध्यान दिनुहुन्न ?’ उनका अर्थमा त्यो जीवन बाँच्न योग्य हुँदैन...
दाम्पत्य जीवनको मूलभूत आधार भनेको विवाह संस्कार हो । यस संस्कारले उमेर पुगेका केटाकेटीलीलाई आपसमा मिलेर जीवनरथ अघि बढाउने स्वीकृति दिएको हुन्छ । यसो त संस्कारहरू धेरै छन् । तिनमा १६ संस्कार विशेष महत्व...