रुपन्देहीको तिलोत्तमा मणिग्रामस्थित सावित्रा भण्डारीको घरमा गेटभित्र पस्नासाथ लटरम्म तरकारी फलेका देखिन्छन् ।

एकतले घरको छत (कौसी) मा अहिले बन्दा, काउली, धनियाँ, काक्रो, टमाटर, खुर्सानी, रायो, भन्टा र प्याज लगायतका तरकारी लटरम्म फलेका छन् । तरकारी मात्र होइन, मेवा पाकेका छन् । तुलसी, मरौटी, घ्यूकुमारी जस्ता जडिबुटी पनि लस्करै लगाइएका छन् ।

गृहिणी सावित्राले छतमै लगाएका बेमौसमी सयपत्री, गोदावरी, धुपी गुलाब र बेगनबेली फूलको बास्नाले उनको घरमा पुग्ने जो कोहीलाई बगैंचामा पुगेको आनन्द दिन्छ । तिलोत्तमा–५ सिद्धार्थ टोलकी सावित्राको घरको छतमा पुगेर झट्ट हेर्दा खेतको करेसाबारी र बगैंचाको झल्को दिन्छ । 

उनले कौसीखेतीको काम शुरूआत गरेको ३ महिना पनि पुगेको छैन । १० धुर क्षेत्रफलमा बनेको सावित्राको चिटिक्कको घरका लागि अबदेखि हाटबजार गएर कुनै पनि हरियो तरकारी किन्नु पर्ने छैन ।

उनलाई यस्तो कौसीखेती गर्ने योजना र सोच ‘लकडाउन’का बेला आएको हो । कोरोना भाइरस महामारीसँगै भएको ‘लकडाउन’मा उनको दिनचर्या मोबाइलमा यूट्युब हेरेर बित्थ्यो । लकडाउन लम्बिँदै जाँदा दिन कटाउन गाह्रो हुन थाल्यो । हरेक दिन बिहानदेखि साँझसम्म घरकै कोठामा बित्थ्यो ।
 
उनले यसरी दिन बिताउनुभन्दा ऊर्जावान समयमा केही गर्नुपर्छ भन्ने सोच बनाइन् । दिन कटाउन मोबाइलमा गीत हेर्ने उनी कौसीखेती, छतमा तरकारी कसरी गर्ने भन्ने यूट्युबमा ‘सर्च’ गर्न थालिन् । त्यहाँबाट धेरै कुरा सिक्दै गइन् ।

दशैं पछाडि बजारबाट प्लास्टिकको पोलिथिन, गमला र विभिन्न प्रकारका क्यारेट जम्मा पारेर माटो र प्राङ्गगारिक मल भर्दै तरकारी, फलफूल र बेमौसमी फूल लगाउन शुरू गरिन् ।

सावित्राले तरकारी र फलफूलका विरुवा लुम्बिनी नर्सरी, बुटवल फलावर्स सर्भिस र गौतम नर्सरी पश्चिम नवलपरासीसम्म पुगेर ल्याएकी हुन् । ‘गुल्मीबाट रूपन्देही झरेको ५ वर्ष भयो । अहिलेसम्म हाटबजारमा बिक्री हुने विषादीयुक्त तरकारी धेरै खाइयो । बजारको हरियो तरकारी किन्न नपर्ने सीप मलाई लकडाउनले सिकायो । छोटो समयमै कौसीखेतीले सकारात्मक नतिजा पनि देखियो,’ सावित्राले भनिन् ।

हँसिलो मुहारकी २९ वर्षीया सावित्रामा कौसी खेतीको सफलताले उत्साह थपेको छ । हिजोआज उनी दिनभर आफ्नै कौसीखेतीमा व्यस्त हुन्छिन् । सावित्राले कौसीखेतीलाई ब्राण्ड बनाउँदै लैजाने योजना बनाएकी छन् । 

सावित्राको जाँगरमा उनका छोराछोरीले पनि साथ दिएका छन् । लोभलाग्दो ढंगले घरमै तरकारी फलाएको देखेका विदेशमा रहेका उनका पति पनि पत्नीको मेहनतबाट दंग छन् । कुहिने खालको घरायसी फोहोर व्यवस्थापन गरेर सावित्रा घरमै प्राङ्गगारिक मल समेत बनाउँछिन् । फोहोर व्यवस्थापन गर्न उनलाई अहिले कुनै झन्झट लाग्दैन । किनकि उनले घरकै फोहोरबाट प्राङ्गगारिक मल बनाएर त्यसबाट फलेको विषादीरहित तरकारी खान पाएकी छन् ।

उनी हाँस्दै भन्छिन्, ‘अबको १५ दिनपछि त मैले आफूलाई चाहिने सबै तरकारी आफैं उत्पादन गर्न सक्छु । पाहुना आउनेलाई मौसम अनुसारको फलफूल पनि पठाउन सक्छु । मेरो कौसीमा फल्ने तरकारी अग्र्यानिक (विषादीरहित) हुन्छन् ।’ उनले फुलाएका फूलको मालाले घरमा आउने अतिथिलाई सत्कार गर्छिन् । 

सावित्राले छतमा ४०० क्यारेट र प्लास्टिकका झोला अटाएकी छन् । उनको सिको गरेर अहिले सिद्धार्थ टोलका धेरै महिलाले घरको छत, कौसी र बरण्डालाई करेसाबारीको रूपमा उपयोग गर्न थालेका छन् । उनको कौसीखेतीले आकार लिइसकेको छ । 

छतमा तरकारी खेती थालेपछि सावित्राको दिनचर्या तनावरहित भएको छ । सावित्राका अनुसार भान्सामा प्रयोग भएको पानीबाट कौसीमा हरित चमत्कार ल्याउन सकिन्छ । भान्छा र बोटबिरुवाबाट निस्कने फोहोर उन्नत जातको गँड्यौलालाई खुवाएर मलको आवश्यकता पूरा गराउने योजनामा सावित्रा छिन् ।

तरकारीका विरुवामा रोग नलागोस् भनेर सावित्रा गाईवस्तुको पिसाब प्रयोग पनि गर्छिन् । विषादी केही पनि प्रयोग गर्दिनन् । बेलाबेलामा गोडमेल गर्छिन् । जसले बोट मौलाउन पाउँछ र राम्रो उत्पादन दिन्छ ।

सावित्रालाई ३ महिनामै तरकारी खेती सम्बन्धी धेरै कुराको ज्ञान भइसकेको छ । ‘फलफूल र तरकारीलाई एकनासको चिस्यानको आवश्यकता पर्छ । बिरुवामा धेरै पानी हाल्नु पनि हुँदैन, बढी सुख्खा हुन पनि दिनु हुँदैन,’ उनले भनिन् ।

तराईमा बढी गर्मी हुँदा प्लास्टिकको झोला तातेर असर पुर्‍याउँदा विरुवा पनि ओइलिन सक्छन् । त्यसैले छायाँ पनि पारिदिने केही व्यवस्था गर्न सके राम्रो हुने सावित्रा बताउँछिन् ।

‘शहरमा घर हुने तर जग्गा नहुनेका लागि कौसी खेती आम्दानीको स्रोत बन्छ । व्यावसायिक कृषि खेतीभन्दा पनि घरायसी प्रयोग र सामान्य घर खर्च धान्नका लागि आर्थिक उपार्जनको सजिलो माध्यम कौसीबारी बन्न सक्छ । आफू र घर परिवारलाई पनि व्यस्त राख्ने भएकाले सबैले गर्न सकिन्छ,’ उनले भनिन् ।

परीक्षणकालमा लहलाउँदो तरकारी बनाएपछि उनले सबैतिरबाट राम्रो प्रतिक्रिया पाएकी छन् । अब बिस्तारै लगानी र उत्पादन बढाउने योजना उनको छ । ‘आगामी दिनमा व्यावसायिक पनि बनाउन सकिन्छ कि भन्ने सोच बनाएकी छु । छतबाटै आफ्नो लागि उत्पादन पुर्‍याउन सकिने रहेछ । आत्मविश्वास बढेको छ,’ उनी भन्छिन् । 

कौसीखेती थालेपछि उनको सोच पनि बदलिएको छ । ‘स्वदेशी उत्पादन प्रयोग गरौं, आत्मनिर्भर बनौं, अहिले हामीले नगरे कसले गर्छ । नेताहरूलाई गाली मात्र गरेर हुँदैन । शुरू आफैंबाट गर्नुपर्ने रहेछ,’ उनले भनिन् । उनलाई अहिले तालिमको आवश्यक छ । स्थानीय तहले कौसीखेती सम्बन्धी विभिन्न तालिम दिए धेरैलाई आत्मनिर्भर बनाउन सहयोग मिल्ने उनले बताइन् ।

पुष्प व्यवसायी रमेश पाण्डे कंक्रिट शहरमा कौसीखेती धेरै राम्रो हुने बताउँछन् । पाण्डेले बजारबाट किनेर ल्याएको तरकारी खानुभन्दा आफैंले उत्पादन गरेको अग्र्यानिक तरकारी खाँदा धेरै आनन्द हुने बताए ।