• महिमा गोतामे

संसारमा महिलाको जनसंख्या आधाभन्दा बढी छ, नारीलाई ‘आधा आकाश’ भनिन्छ । तिनै सृष्टिकर्ता सिर्जनशील एवं कल्पनाशीलताका खानी नारी/महिलाको अवस्था समाजमा हेर्ने हो भने दोस्रो दर्जाको नागरिकको रूपमा स्थापित छ ।

आज ८ मार्च अथवा विश्व नारी दिवस । पुरुषको तुलनामा नारीहरूलाई गरिने विभेद, हेरिने नजर बेग्लै भएकाले नारी/महिला एक्काइसौं शताब्दिसम्म संघर्ष गर्दै आएका छन् ।

महिला सशक्तीकरण, समानता, लैंगिक हिंसा, लगायतका पक्षमा जोडदार आवाज उठाउन नारीहरूलाई एकत्रित गर्ने साझा मञ्चमा उपस्थित गराउने भनेर आज विश्वव्यापी रूपमा नारी/महिलाले सम्पूर्ण नारी जगतलाई समेट्ने गरेर आवाज मुखरित गर्दैछन् ।
 
नारी दिवसको इतिहास संयुक्त राज्य अमेरिकाबाट शुरू भएको पाइन्छ । अमेरिकाको न्यूयोर्क शहरस्थित एक कपडा मिलमा सन् १८५७, ८ मार्चका दिन महिलाहरूले सर्वप्रथम पुरुषसरह ज्याला पाउनुपर्छ भन्दै संगठित भएर आन्दोलन गरेपछि नारी आन्दोलनको शुरूआत भएको पाइन्छ । त्यसको ३ वर्षपछि सोही समूहले राष्ट्रिय स्तरको महिला सम्मेलन सम्पन्न गर्‍यो । त्यसपछि युरोपियन क्षेत्रमा सर्वप्रथम फ्रान्समा १८८९ मा आजकै दिन पहिलो पटक अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको महिला सम्मेलन भएपछि यसले अझ व्यापकता पाएको थियो ।

अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा नै महिलाहरूले पुरुषको दर्जामा आफूलाई उपस्थित गराउन ती अभियानले सार्थक रूप लिए । त्यसपछि विभिन्न देशमा विभिन्न वर्षहरूमा अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको महिला अधिकारको लागि विशाल जुलुस, आमहड्ताल लगायतका क्रियाकलाप हुन थाले । संघर्षहरू, विश्वव्यापी रूपमा उठेको महिला आन्दोलनले सन् १९१० पछि हरेक वर्ष नारी दिवस मनाउने निर्णय गरेको देखिन्छ ।

यस पृष्ठभूमिबाट हुर्किएको महिला आन्दोलनले विश्वभर नारी पुरुष एकै हुन् । समान अधिकार र सहअस्तित्वका लागि लड्दै आएको एक शताब्दि पूरा गरिसकेको छ । मानवअधिकार सम्बन्धी घोषणापत्रको पहिलो धारामा भनिएको छ – सबै व्यक्ति जन्मजात स्वतन्त्र हुन्छन् र ती सबैको समान अधिकार तथा महत्त्व छ ।

महिलालाई आर्थिक, स्वास्थ्य सेवामा पहुँच हुन नसक्नु, शिक्षा, राजनीतिक रूपमा दोस्रो दर्जाको नागरिकको रूपमा व्यवहार गरिनुले समाजमा महिला तल्लो स्तरमा खुम्चाएको छ । केही वर्षअघिको एक तथ्यांक हेर्ने हो भने संयुक्त राज्य अमेरिकामा महिलाको स्वामित्व भएको झण्डै १ करोड व्यापार व्यवसाय भएकोमा त्यसबाट कूल गार्हस्थ उत्पादनमा १२ खर्ब डलर बढीको योगदान पुगेको पाइएको थियो ।

नेपाल जस्ता कम विकसित देशहरू तथा विकासोन्मुख देशमा महिला अधिकार, समानता लगायतका पक्ष कागजी डकुमेन्टभन्दा माथि निस्किन सकेका छैनन् । समाजमा महिला–पुरुष दुवैको सहअस्तित्व छ । एक पक्ष विना अर्को पक्ष सबल नहुने भएकाले समाजमा पुरुषको एकल उपस्थितिले मात्र विकासका मार्गहरू प्रशस्त गर्न नसक्ने यथार्थता प्रस्ट भइसकेको छ ।

महिलालाई आर्थिक, सामाजिक र राजनीतिक अधिकारबाट टाढा राख्न खोज्नु पितृसत्तात्मक सोचको उपज हो । कार्यस्थलमा महिला सहभागिता बढ्नाले कार्यको प्रतिफलमा उल्लेख्य प्रभाव रहने अध्ययन एवं अनुसन्धानले देखाइसकेका छन् ।

समाजमा सबै महिलाको समान उपस्थिति छैन । सबै महिला अधिकारका लागि बोल्न सक्छन् भन्ने विश्वास गर्न नसकिने अवस्था छ । नेपाल जस्तो देशमा पारिवारिक र इज्जतको कारणले महिलाहरू आफूले भोगेका गलत व्यवहारविरुद्ध बोल्न सक्ने अवस्थामा छैनन् ।

संविधानले महिलाको न्यूनतम उपस्थितिलाई जोडतोडका साथ उठाएको छ तर कार्यान्वयनको चरणमा भने फितलो देखिएको छ । नेपाल पछाडि परेका देशहरूमध्ये यस्तो देश हो जसको राज्यका प्रमुख ३ अंगमा महिला प्रमुख प्राप्त गरिसकेको छ । वर्षौंको मेहनतबाट प्राप्त संविधानको उपलब्धि पश्चात् महिलाको उपस्थितिबारे राज्य खुला बन्न सकेको छ । 

नेपाली समाज अझै पनि पिछडिएको स्थितिबाट माथि निक्लिन सकेको छैन । राणाशासन, पञ्चायती शासनले महिला अधिकार र अस्तित्वलाई भूमिगत राख्न बाध्य बनायो । राज्यले महिला मूलधारमा ल्याउन चाहेकै देखिएन । अझ समाजका सिमान्तकृत वर्गका महिलाका सम्बन्धमा कुनै आवाज नै बन्न सकेन भन्दा हुन्छ । त्यसैले समाजमा सबैभन्दा पछाडि परेको अवस्थामा दलित महिलाहरू रहेका छन् । उनीहरूका समस्या अन्य महिलाभन्दा केही फरक छैनन्, बरु अझ बढी समाजको जन्जिरमा बाँधिएका छन् । असमानता र विभेदको चपेटामा परेका छन् ।

समाजमा भइरहेका यौन हिंसा, बलात्कारका घटनाले नेपालका महिला कति असुरक्षित छन् भन्ने देखाउँछ । अझ यहाँका सीमान्तकृत महिला कसरी यौन हिंसा र बलात्कारका घटनाहरू सहन बाध्य छन् भन्ने तीतो यथार्थता देखाउँछ । समाजमा पानी चल्दैन, बिहेवारी पनि हुँदैन तर एक पुरुषले उसको क्षणिक यौन भोगको लागि एक दलित महिलाको सजिलै बलात्कार गरेको छ र उसको ज्यान लिन समेत पछि परेको छैन । दैनन्दिन देखिने, हेरिने र सुनिने समाचारले हाम्रो समाजको कुरूप चित्र देखाइरहेको छ । 

नेपालमा पनि राणा शासनको अन्त्यपछि महिला आन्दोलनका आवाज मुखरित हुन थालेको देखिन्छ । मंगलादेवी सिंह, साहना प्रधानहरूले नेपालमा महिला आन्दोलनलाई शुरूआत गरेका थिए । महिला आन्दोलनका पक्षमा आवाज उठ्न थाल्दाखेरीका तत्कालीन समाजका समस्याहरू अझै पनि ज्यूँका त्यूँ छन् । महिला भएकै कारणले समाजमा बोक्सीको आरोप खेप्नुपर्ने, योनी भएकै कारणले बलात्कारीको अत्याचार भोग्नुपर्ने, कुटपिटका घटना सामान्य हुनु आजको नेपाली समाजमा पनि खासै पुरानो समस्या हुन सकेको छैन । 

नारी दिवस कुनै खुशीयाली मनाउने खाले उत्सव होइन । सदियौंदेखिको समाजको दमन, शोषणविरुद्ध आवाज बुलन्द गर्ने एक दिन मात्र हो । जाति, संस्कार, समाजको धर्म, वर्ग, हिंसा जस्ता लैंगिक विभेद र अमानवीय व्यवहारहरूविरुद्ध सम्पूर्ण महिलाले संयुक्त रूपमा आवाज र साझा धारणा बनाउने दिन हो ।

नेपालको संविधानले मौलिक हकको धारा ३८ मा महिलाको हकको रूपमा अधिकार सुनिश्चित गरेको छ भने कानूनले नै महिलालाई ३३ प्रतिशत अधिकार आरक्षण गरेको छ । यसर्थ आजको नारी दिवसले सम्पूर्ण महिलालाई आफ्ना अधिकारका पक्षमा बोल्ने बनाउन सक्नुपर्छ । समाजमा महिला र पुरुष कुनै पनि हिसाबले दोस्रो दर्जाको नागरिक हुन् भन्ने हुनु भएन । नारी दिवस २०२१ को सबैमा शुभकामना ! 

(लेखक गोतामे महेन्द्ररत्न बहुमुखी क्याम्पस ईलाममा बीएस्सी हर्टिकल्चर तेस्रो वर्षमा अध्ययनरत छिन् ।)