सन् १९८९ मा चीनको राजधानी बेइजिङमा रहेको तियानानमेन (चिनियाँ भाषामा थ्यानआनमन) स्क्वेयरमा विद्यार्थीहरूमाथि गरिएको भनिएको दमन चीनको आधुनिक इतिहासको निकै महत्त्वपूर्ण घटना हो । उक्त घटनापछि चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीले राष्ट्रवादको भावना जनतामा जागृत गराउन तथा पश्चिमी राजनीतिक प्रणालीको पूर्ण बहिष्कार गर्न अभिप्रेरणा पाएको थियो । 

बेइजिङमा त्यो घटना हुँदा त्यहाँ उपस्थित रहेका भारतका पूर्व विदेशसचिव तथा राजदूत विजयकृष्ण गोखलेले त्यसको सम्झना गर्दै लेखेको पुस्तक तियानानमेन स्क्वेयर : द मेकिङ अफ ए प्रोटेस्ट  हालै प्रकाशित भएको छ । घटनाको समयमा बेइजिङस्थित भारतीय दूतावासमा कनिष्ठ कूटनीतिक कर्मचारीका रूपमा कार्यरत रहेका गोखलेले आफूले देखेको, सुनेको र पढेको कुरालाई यथार्थ रूपमा प्रस्तुत गरेका छन् ।

जम्मा १७६ पृष्ठको यस पुस्तकमा तियानानमेन स्क्वेयर घटनाको पृष्ठभूमि, त्यसमा संलग्न प्रमुख पात्र, घटनाको सिलसिला तथा त्यसको तत्कालीन र दीर्घकालीन परिणामका विषय समेटिएका छन् । गोखलेले आफ्नो प्रत्यक्ष अनुभवका साथै चीनको गोप्य सरकारी दस्तावेजको संकलन गरेर सन् २००१ मा प्रकाशन गरिएको द तियानानमेन पेपर्स, घटनामा संलग्न चाओ चियाङको गोप्य संस्मरण, पश्चिमी सञ्चारमाध्यमहरूले उक्त घटनाको विषयमा बनाएका समाचार, चिनियाँ सञ्चारमाध्यमको समाचार, अमेरिकाले डिक्लासिफाई गरेका विभिन्न दस्तावेज लगायतका स्रोतको समेत उपयोग गरेका छन् । 
 

गोखलेले पश्चिमी सञ्चारमाध्यममा चित्रण गरिएजस्तो नरसंहार तियानानमेनमा नगरिएको पुस्तकमा स्पष्ट पारेका छन् । चिनियाँ जनमुक्ति सेनाका जवानहरूले ट्यांक चलाएर प्रदर्शनकारी विद्यार्थीहरूलाई किचेर बारम्बार लाशलाई पेलेको भनी पश्चिमी सञ्चारमाध्यमहरूले सनसनीखेज समाचार बनाएको भए पनि वास्तविकता त्यस्तो नभएको गोखले लेख्छन् । घटनाको तनावपूर्ण माहोलमा समेत तियानानमेन स्क्वेयर पुगेर चिनियाँ विद्यार्थी तथा पश्चिमका सञ्चारकर्मीहरूको कुरा सुन्न पाएका गोखलले घटनाको एकपक्षीय चित्रणको धज्जी उडाएका छन् । 
 

गोखलेका अनुसार, तियानानमेनमा पश्चिमी सञ्चारमाध्यमहरूले चित्रित गरेअनुसारको लोकतन्त्रका लागि गरिएको संघर्ष थिएन । त्यतिखेर तत्कालीन महासचिव हु याओबाङले आर्थिक उदारतासँगै उदारवादी राजनीतिक प्रणाली पनि चीनमा लागू गर्नुपर्ने प्रस्ताव राखेका थिए । सर्वोच्च नेता तङ श्याओपिङले उत्तराधिकारीका रूपमा लिएका हुको यस प्रस्तावलाई पार्टीका वरिष्ठ सदस्यहरू (एल्डर्स) ले चित्त बुझाइरहेका थिएनन् । यसैबीच अप्रत्याशित रूपमा हुको निधन भएपछि विद्यार्थीहरू शोक मनाउनका लागि स्वतःस्फुर्त रूपमा सडकमा आए ।

त्यतिखेर चीनको आर्थिक स्थिति बलियो बनिसकेको थिएन । माओको विध्वंसकारी अग्रगामी छलाङ तथा सांस्कृतिक क्रान्तिबाट बल्लबल्ल बौरिँदै गरेको चीनलाई तङले सुधार तथा खुलापनमार्फत आर्थिक सबलीकरणको दिशामा लैजाँदै थिए । बेरोजगारी तथा अन्य समस्या यथावत थिए र विद्यार्थीहरूमा आक्रोशको स्थिति थियो । पार्टीभित्रैका कठोर वामपन्थीहरू तङको सुधार र खुलापनको विरोध गरिरहेका थिए ।
 

हुको मृत्युमा शोक मनाइरहेका विद्यार्थीहरूलाई सरकारी पत्रिका पिपुल्स डेलीले अप्रिल २६ मा एक सम्पादकीय प्रकाशन गर्दै देशमा अस्थिरता मच्चाउन खोज्ने प्रतिक्रान्तिकारी तत्त्व भनी चित्रण गरेपछि उनीहरूको आक्रोश विस्फोट भयो । त्यसपछि उनीहरू पार्टीको अनि तङ र तत्कालीन प्रधानमन्त्री ली फङको विरोध गर्न थाले । पार्टी तथा शीर्ष नेताहरूको अपमान हुने गरी उनीहरूले पोस्टर, प्लेकार्ड, ब्यानर समेत प्रदर्शन गर्न थाले । उनीहरूलाई बुद्धिजीवीहरूले पनि साथ दिए ।

पुस्तकमा गोखलेले विद्यार्थीहरूप्रति खासै सहानुभूति राखेको पाइँदैन । उनीहरू दिशाहीन रहेको तथा देखावटीमा ध्यान दिएको भनी गोखलले चित्रण गरेका छन् । विद्यार्थी नेताहरू फाङ लिची र वुअर काइसीलाई यो विरोध प्रदर्शन कुन दिशामा लग्ने भन्दा पनि पश्चिमी मिडियामा कसरी छाउने भन्ने ध्याउन्न मात्र रहेको गोखले लेख्छन् । मे ३० मा न्युयोर्कको स्ट्याचु अफ लिबर्टीको नक्कल गर्दै विद्यार्थीहरूले प्रजातन्त्रकी देवीको रूपमा स्टाइरोफोमको प्रतिमा ठड्याएपछि चाहिँ पार्टीले स्थिति नियन्त्रणमा गएको आकलन गर्दै विरोधलाई साम्य बनाउन सेनालाई आदेश दिएको देखिन्छ । अनि सोभियत राष्ट्रपति मिखाइल गोर्भाचोभको चीन भ्रमणलाई पनि यस घटनाले असर पारेपछि पार्टीको धैर्यको बाँध फुटेको देखिन्छ । यी आलाकाँचा तथा दिशाहीन विद्यार्थीहरूले पश्चिमी सञ्चारकर्मीहरूलाई आधारहीन कुरा सुनाउने गरेको पनि गोखलेको दाबी छ ।

पश्चिमी कूटनीतिकर्मी तथा सञ्चारकर्मीको छवि पनि गोखलेको पुस्तकमा नकारात्मक देखिन्छ । उनीहरूले घटनाक्रमलाई पूरै तोडमरोड गरेर प्रस्तुत गरेको गोखले लेख्छन् । पश्चिमाहरूले यस घटनाको वर्णन गर्दा आफ्नो विचारधारात्मक चश्मा लगाएको र एकपक्षीय आधारहीन हल्लालाई तथ्य भनी पत्याएको उनको दाबी छ । त्यस समयमा अमेरिकी च्यानल सीएनएन भर्खरै उदाउन थालेको थियो र तियानानमेन स्क्वेयर घटनालाई समाचार बनाएर सीएनएनले ह्वात्तै लोकप्रियता कमायो । त्यसक्रममा सीएनएन तथा अन्य सञ्चारमाध्यमको कभरेज पूर्वाग्रही रहेको गोखले बताउँछन् । 

त्यस्तै पश्चिमी कूटनीतिकर्मीहरूले पनि आफ्नो देशका अधिकारीहरूलाई गलत ब्रिफिङ गरेको अनि भारतीय दूतावास मात्र त्यसमा नचुकेको भनी लेखेका छन् । विशेषगरी अमेरिका र बेलायतका कूटनीतिकर्मीहरूले चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टी छिन्नभिन्न हुन लागेको भनी रिपोर्ट गरेका थिए जुन सर्वथा असत्य थियो । 

विद्यार्थीहरूको आन्दोलनलाई तङको उत्तराधिकारीका रूपमा लिइएका चाओ चियाङले आफ्नो राजनीतिक तिकडमको मोहरा बनाएको देखिन्छ । हुको मृत्युपछि आफू नै तङपछिको शक्तिशाली नेता हुने अभिलाषा पालेका चाओले पिपुल्स डेलीको विस्फोटक सम्पादकीय फिर्ता लिनका लागि पार्टीमा पहल गरेका थिए । त्यो फिर्ता भएको भए आफू विद्यार्थीहरूको नजरमा हु जस्तै नायक बन्ने उनको आकलन थियो । तर पार्टीको पोलिटब्युरो स्थायी कमिटीले चाओको प्रस्ताव ठाडै अस्वीकार गरिदियो र पार्टीको नजरमा उनी गिरे । उनलाई विद्यार्थीहरूले समेत पत्याउन छाडे । हठी स्वभावका चाओले पार्टीमा आत्मालोचना गर्न समेत मानेनन् र अन्त्यमा उनको राजनीतिक करीयर नै अन्त्य भयो । 

यसरी विद्यार्थीहरूको दिशाहीन आन्दोलन तथा चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीभित्रको शक्तिसंघर्षले तियानानमेन स्क्वेयर घटनालाई चर्काएको देखिन्छ । तर जुन ४ का दिन पश्चिमी सञ्चारमाध्यमले बताएजस्तो नरसंहार तियानानमेन स्क्वेयरमा नभएको गोखले लेख्छन् । स्क्वेयरभित्र एउटा पनि गोली नचलाइकन पार्टीले नियन्त्रण कायम गरेको उनको दाबी छ । 

पुस्तकका लेखक गोखले

यो घटनापछि अमेरिकाले चीनमाथि प्रतिबन्ध लगाएको थियो तर गोखलेको भनाइमा वालस्ट्रीट वाशिङटन डीसीमाथि हावी भयो (अर्थतन्त्र राजनीतिमाथि हावी भयो) र तीन महिनामै प्रतिबन्ध फुकाइयो । आखिर अमेरिकालाई चीनको बजारबाट अकूत नाफा कमाउनुपर्ने नै थियो र उसले आफ्नो स्वार्थका सामु मानवअधिकारको विषयलाई कहिले पनि आउन दिने गरेको छैन (इन्ट्रेस्ट ओभर भ्याल्युज) । अमेरिकाको यस प्रवृत्तिलाई गोखलेले चर्को आलोचना गरेका छन् । 

यस घटनाको केही समयपछि नै बर्लिनको पर्खाल ढलेपछि विश्वको ध्यान त्यतैतिर केन्द्रित भयो । तियानानमेन घटनालाई क्रमशः चिनियाँहरूले बिर्संदै गए र पार्टीले पनि सामूहिक स्मरणबाट यसलाई निर्मूल बनाउन अथक प्रयास गरिरहेको छ । यसपछि विद्यार्थी र बुद्धिजीवीहरूले कहिले पनि चीनमा विरोध प्रदर्शन गरेनन् । पार्टीले पनि देशभक्तिको शिक्षा दिन थाल्यो । 

पार्टीले देशभक्तिको भावना उद्वेलित गर्नका लागि शताब्दीको बेइजजतीको कुरा उठाउन थाल्यो र त्यसको बदला लिनका लागि चीन सशक्त तथा सबल बन्नुपर्ने भनी जोड दियो । तङले सन् १९९२ मा दक्षिणका प्रान्तहरूमा गरेको भ्रमणपछि चीन आर्थिक उन्नतिको बाटोमा द्रुत गतिमा लम्कियो । आर्थिक प्रगतिको शर्तमा चिनियाँहरूले राजनीतिक अधिकारलाई तिलाञ्जलि दिन स्वीकार गरे । 

यस प्रकरणले चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीलाई आफ्नो वैधता तथा सान्दर्भिकता सिद्ध गर्नका लागि प्रेरित गरेको थियो । बजारमुखी अर्थतन्त्रमार्फत जनतालाई सन्तुष्ट राख्ने, विचारधारात्मक शिक्षामार्फत जनताको राजनीतिक चेत तीखो बनाउने र राष्ट्रवादी भाव उद्वेलित गराउने काम पार्टीले गरेको देखिन्छ । 

छिमेकी मुलुक भएको तथा भूराजनीतिक रूपमा महत्त्वपूर्ण साझेदार भएको नाताले नेपालले चीनलाई जतिसक्दो धेरै बुझ्नु जरूरी छ । चिनियाँहरूको सोचपद्धति तथा क्रियाकलाप केही हदसम्म बुझ्नका लागि तियानानमेन स्क्वेयर घटनाले मद्दत गर्छ र विजय गोखलेले त्यस घटनाको सूक्ष्म विश्लेषण गरेर चीनप्रति रुचि भएका पाठकलाई कल्याण हुने सुकार्य गरेका छन् ।

पुस्तक : तियानानमेन स्क्वेयर द मेकिङ अफ ए प्रोटेस्ट ए डिप्लोम्याट लूक्स ब्याक

प्रकाशक : हार्परकोलिन्स इन्डिया
 

प्रकाशन मिति : मे ७, २०२१

पृष्ठसंख्या : १७६