फागुन १, २०८०
गरिबको घरआँगन कसैलाई मन पर्दैन । गरिबको लुगाफाटो कसैलाई मन पर्दैन । गरिबले ठूला कुरा गरेको कसैलाई मन पर्दैन । गरिब नाचेको, गरिब हाँसेको कसैलाई मन पर्दैन । यतिखेर गरिबले लडेको जनयुद्ध दिवस पनि कसैलाई मन ...
करीब ८० वर्षदेखि नेपालमा लघु तथा साना जलविद्युत् आयोजनाहरूको विकास शुरू भएको पाइन्छ । २०४६ सालको राजनीतिक परिवर्तन अर्थात प्रजातन्त्रको पुनःस्थापनापछि मात्र लघु तथा साना जलविद्युत् विकासले कार्यक्रमिक रूप पाएको र राज्यको प्राथमिकतामा परेको हो । अझै विद्युत् सुविधा सबै नेपालीसम्म पुग्न विद्युत्को पहुँच पुग्न सकेको छैन ।
ग्रामीण समुदायको आधुनिक ऊर्जा स्रोतका रूपमा लघु तथा साना जलविद्युत् केन्द्रहरू रहँदै आएका छन् । करीब ३२ मे.वा. जडित क्षमता भएका २००० (दुई हजार) भन्दा बढी लघु तथा साना जलविद्युत् आयोजनाहरू विकट गाउँ बस्तीहरूका उज्यालो र आधुनिकताको आधारको रूपमा छन् । पाँच लाखभन्दा बढी परिवारका लागि आधुनिक ऊर्जाका स्रोत बनेका लघु तथा साना जलविद्युत्हरू नै समुदायका ऊर्जाका स्रोत र प्रविधि प्रयोगमा सहयोगी बनेका छन् ।
२०५० सालयता नेपालमा लघु जलविद्युत्को विकास र विस्तारमा तीव्रता आएको पाइन्छ । सफल लघु जलविद्युत् विकासका लागि नेपालले अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा पनि प्रशंसा पाउँदै आएको छ । नेपाललाई लघु जलविद्युत्को नमुनाको रूपमा पनि चित्रण गरिँदै आएको छ । पछिल्लो समयमा लघु तथा साना जलविद्युत्को विकास तथा प्रयोगले जलवायु परिवर्तनका असर न्यूनीकरण र अनुकूलनका लगि महत्त्वपूर्ण सहयोग पुर्याउने देखिएको छ ।
लघु जलविद्युत्को विकास गर्ने क्रममा दुर्गम गाउँ बस्तीहरूमा विद्युत्को पहुँच विस्तार गर्ने माध्यमको रूपमा यो प्रविधिलाई लिएको छ । ९० प्रतिशत जनसंख्यामा विद्युत्को पहुँच विस्तार हुनुमा लघु तथा साना जलविद्युत्को योगदान उलेख्य रहेको छ । साना जलविद्युत्को विकासमार्फत ग्रामीण क्षेत्रमा विद्युत्को पँहुच विस्तार गर्न विकास साझेदारहरूले ठूलो सहयोग एवं लगानी गर्दै आएका छन् ।
कार्यान्वयन तहमा उनीहरूले केवल द्रुत लघु जलविद्युत्को विकास, विस्तार र त्यसबाट हुने भौतिक उपलब्धि प्रधान पद्धति अवलम्बन गर्दै आएका छन् । केवल भौतिक उपलब्धिलक्षित हिसाबले लघु जलविद्युत् विकास गर्दा समुदायमा उचित व्यावस्थापकीय ज्ञान र क्षमता विकास हुन नपाएको अवस्था छ ।
खासगरी समुदायको सक्रियता, लगानी सहभागिता (आर्थिक, भौतिक तथा श्रम ) र प्राविधिक सम्भावनाका आधारमा ग्रामीण क्षेत्रहरूमा लघु जलविद्युत् विकास गर्दै आएको देखिन्छ । आयोजना निर्माणमा नेपाल सरकार, विकास साझेदार र समुदायको समेत लगानी हुने भएपनि निर्माणका क्रममा अवलम्बन गरिएको पद्धतिले समुदायलाई केवल उपभोक्ता र लिने पक्ष बनाउँदै आएको छ । सरकार, विकास साझेदारहरू, दाताहरू नीति निर्माता र निर्णयकर्ता भए भने समुदायलाई माथिकाले भनेको निशर्त पालना गर्नुपर्ने पक्ष बनाइयो । अर्थात् टपडाउन एप्रोचमा कार्यक्रम कार्यान्वयन गरियो । भौतिक उपलब्धि राम्रै भयो ।
निशर्त रूपमा समुदायले माथिका सबै नीति र योजना कार्यान्वयनमा सहयोग गरेमा त्यो समुदाय आयोजना बनाउन उपयुक्त वा प्राथमिकता पाउने खालको पद्धतिको विकास हुँदै गयो । अवलम्बन गरिएको पद्धतिका कारण पनि छोटो अवधिमा यस क्षेत्रले राम्रो भौतिक उपलब्धि भएको होला भन्न सकिन्छ । तर यो पद्धतिको कमजोरीतिर ध्यान पुर्याउन नसक्नाले कार्यक्रममा दिगोपनको प्रश्न आउने गर्दछ । समुदायले व्यावस्थापन गर्नुपर्ने लघु जलविद्युत् र त्यसका आर्थिक, प्राविधिक, व्यावसायिक पक्ष र आवश्यक ज्ञान, सीप, नियमित तथा आकस्मिक मर्मत सम्भार, विद्युत् महशुल असुली अनि आवश्यक निति नियम र व्यावहारिक पक्षमा समुदायसँग ज्ञान भएन ।
सहयोगी साझेदारहरू याहाँनेर खास गरेर लघु जलविद्युत्को दिगोपन सुनिश्चित बनाउन चुकेका छन् । तर यसबाट ग्रामीण समुदायले छिटो लाभ प्राप्त गर्न सकेको देखिन्छ । समुदाय बिजुलीको भोक मार्नका लागि आफ्नो अधिकतम तागत लगाउन तयार भयो, तागत लगायो । प्रविधि र प्राविधिक सहयोग सरकारका तर्फबाट प्राप्त भए । स्थानीय समुदायले जग्गा, श्रमदान, निर्माण सामग्री सहयोग, गिटीबालुवाको जोहो गर्ने, निर्माण सामग्री ढुवानी लगायतका धेरै कामहरू गर्नुका अलावा नगद लगानी समेत गरेको छ । समुदायले लघु जलविद्युत् विकासमा नगद, श्रम र भौतिक सामान लगायत सालाखाला ६० प्रतिशतभन्दा बढी लगानी सहभागिता गरेको देखिन्छ ।
समुदाय परिचालनको माध्यमबाट व्यापक रूपमा स्थानीय आर्थिक, भौतिक, स्थानीय स्रोतहरू लघु जलविद्युत्को निर्माणमा उपयोग र परिचालित गराइयो । ठेकेदारलाई धेरै लाभ लिनुपर्ने, सरकार र साझेदारलाई भौतिक उपलब्धि छिटो चाहिने अनि समुदायलाई छिटो बिजुली चाहिने परिस्थितिमा कार्यक्रम सञ्चालित भयो । तर स्थायित्वतिर उचित ध्यान पुग्न सकेन । कतिवटा लघु जलविद्युत् निर्माण भए, कति कि.वा जडित क्षमता बन्यो र कति घरले बिजुली पाए भन्ने प्रमुख भौतिक प्रगति सूचकबाट निर्देशित भएर लघु जलविद्युत् विकास कार्यक्रम कार्यान्वयन गरिएको थियो । यसबाट भौतिक उपलब्धि धेरै भएपनि त्यसको दिगो व्यावस्थापन हुन सकेन ।
समुदायलाई यसको दिगो व्यवस्थापन कसरी हुन्छ भन्नेतर्फ सोच्न उत्प्रेरित गर्ने प्रयास खासै भएन । लघु तथा साना विद्युत् केन्द्रको सञ्चालन र नियमित विद्युत् सेवा प्रवाहका लागि व्यावस्थापकीय तथा प्राविधिक ज्ञान सीप आवश्यक हुन्छ र त्यो कसरी हाँसिल गर्ने भन्नेतर्फ समुदायको पनि ध्यान जान सकेन ।
आयोजना निर्माणका लागि उपभोक्ता समिति गठन गर्ने र सोही समिति परिचालन गरेर निर्माण कार्यमा समुदायको योगदान परिचालन गरिने पद्धति अवलम्बनले समुदायमा क्षमता हस्तान्तरण गरेन । निर्माण सम्पन्न भएपछि उपभोक्ता समितिलाई आयोजना जिम्मा लगाएर छोड्दा व्यावस्थापकीय पक्ष अत्यन्त कमजोर अवस्थामा छोडिनु वा व्यावस्थापकीय क्षमता र सीपलाई बेवास्ता गरेर छोड्नु कार्यक्रमको प्रमुख कमजोरीको रूपमा रहेको छ ।
सञ्चालन, व्यवस्थापन कसले गर्ने, विद्युत सेवा कसरी नियमित तथा भरपर्दो हुन्छ भन्ने बारेमा समुदायलाई उचित छलफल गर्न सहजीकरण र सी हस्तान्तरण हुन सकेन । समुदाय सक्षम व्यवस्थापक हुन पनि सकेन, ऊर्जा व्यवस्थापनका आधारभूत विषयलाई गौण छाडियो । उत्पादित बिजुली उपयोग हुन्छ वा हुँदैन, धेरै खपत भएमा के फाइदा वा बेफाइदा जस्ता ज्ञानको कमी भयो । सञ्चालक समितिमा रहेका उपभोक्तामा विद्युत् वितरण, व्यवस्थापन, चुहावट, महशुल संकलन, सञ्चालन खर्च, प्राविधिक व्यवस्थापन जस्ता पक्षमा समुदायको क्षमता विकास हुनै पाएन । अपरेटरलाई साधारण तालिम दिनु नै आयोजना सञ्चालनको आधार ठानियो ।
समुदायका लागि आवश्यक ज्ञान, सीप र क्षमता पुगेन । उनीहरूलाई आयोजनाको व्यवसायिक सञ्चालनबारे पनि ज्ञानको कमी भयो, अनि भई नै रह्यो । समुदायमा प्राविधिक पक्षहरू हस्तान्तरण भएनन् । खास गरेर बिग्रेका पाटपूर्जा कहाँबाट ल्याउने, मूल्य कति पर्ने, मर्मत कसरी गर्ने, नियमित मर्मत के, किन, र कसले गर्ने जस्ता सवालमा अधिकांश उपभोक्ता समितिहरू अनभिज्ञ रहन पुगे । उत्पादित विद्युत्को अधिकतम उपयोग कसरी सुनिश्चित गर्ने, उत्पादित बिजुलीलाई कसरी मिटरिङ र रिडिङ गराउने, मिटर अनुसार रिडिङ र रिडिङ अनुसार बिलिङ तथा सोही परिमाणको महशुल असुली जस्ता आधारभूत चक्रबारे समुदाय अनभिज्ञ रहन पुग्यो ।
लघु जलविद्युत्को व्यवस्थापनका आधारभूत ज्ञान र सीपको अभावमा अधिकांश व्यवस्थापन समूह वा समितिहरू अपरेटरको भर पर्न पुगे । व्यवस्थापन समितिहरूको भूमिका कमजोर बन्दै गयो । पावर प्लान्ट चलाउने अपरेटरले नीतिगत निर्णय गर्ने जिम्मेवारी र भूमिका पूरा गर्न सम्भव पनि भएन परिणाम लघु तथा साना जलविद्युत्को व्यवस्थापकीय पक्ष कमजोर हुँदै गयो ।
अपवाद ठाउँबाहेक लघु जलविद्युत् व्यवस्थापन समूहसँग कुनै जगेडा पार्टपूर्जा छैनन् । सालाखाला एउटै महशुल दर प्रयोगमा छ । युनिट मापन यन्त्र (मिटर) र युनिट दरको अभ्यास देखिँदैन । समूहको नियमित बैठक बस्ने, आवश्यक विषयमा सहभागितामूलक छलफल गर्ने र नीति निर्माण गर्ने प्रचलनको ज्यादै कमी छ ।
विद्युत्का हरेक युनिटलाई उत्पादित वस्तुको रूपमा हेर्ने, बुझ्ने र उपयोगमा ल्याउने वा ऊर्जाका प्रत्येक युनिटलाई ऊर्जा बालीसरह हो भन्ने सोच र दृष्टिकोणको कमी छ । युनिटलाई ऊर्जा बालीका रूपमा व्यवहार गर्ने हो भने प्रत्येक युनिट या त उपयोग वा पैसामा रूपान्तरित हुनु पर्दछ । पैसाको कमी भएका कारण सानोतिनो पार्टपूर्जा फेरबदल गर्न नसक्दा महिनौँ दिन गाउँ अँध्यारो हुने गरेका छन् । प्राविधिक ज्ञान र सीपको मजबुत व्यवस्था गर्न पनि व्यावस्थापन समूह आर्थिक हिसाबले सक्षम हुन आवश्यक छ । विद्युत्को उत्पादनमूलक उपभोगको यथेष्ट ज्ञानको कमी भएकाले आवश्यक पहल हुन सकेन । समूह नोक्सानमा पर्यो ।
विद्युतीय सुरक्षामा ध्यान पुग्न सकेको छैन । विद्युतीय झट्का र दुर्घटनाका कारण धनजनको क्षतिका अनेकौं घटना भइरहेका छन् । विद्युत्को सुरक्षित उपयोगबारे समुदायमा ज्ञानको प्रचार प्रसार गर्ने काम उपभोक्ता समूहले गर्नुपर्ने हो । यस्तो ज्ञान सीप हस्तान्तरण गर्ने फुर्सद पनि कसैलाई भएन र स्रोतको पनि अभाव भई नै रहन पुग्यो । समुदायमा विद्युत्को दक्षतापूर्ण उपयोगबारे ज्ञान पुग्न सकेको छैन । व्यवस्थापन समितिहरूको नियमित बैठक हुन सकेको छैन । उनीहरूको वार्षिक कार्यक्रम तर्जुमा हुन सकेका छैनन् । आवश्यक तालिम, ज्ञान र स्रोत सामग्री अभाव छ । धेरै जलविद्युत् आयोजनाहरू धेरै सम्भावना भए पनि अप्ठेरो अवस्थामा छन् ।
लघु जलविद्युत्को सेवा भरपर्दो, नियमित र व्यावसायिक बनाउन व्यवस्थापन समितिहरूलाई प्रभावकारी र व्यवस्थापनमा सक्षम बनाउन आवश्यक छ । उनीहरूलाई लघु जलविद्युत्को व्यवस्थापनका प्राविधिक, आर्थिक र सामाजिक आयामहरू बुझाउन आवश्यक हुन्छ । व्यवस्थापन समितिका प्रत्येक सदस्यले सामूहिक र पदाधिकारीहरू तथा सदस्यका व्यक्तिगत भूमिका र जिम्मेवारी बुझ्नु पर्दछ ।
तदनुकूलको अभ्यासका लागि क्षमता विकास र सहजीकरणको पनि आवश्यकता हुन्छ, यतापट्टि सम्बन्धित सरोकारवालाहरूको ध्यान गएको छैन । प्रत्येक युनिट बिजुली खेर जानु भनेको रुपैयाँ खेर जानु हो । हामी प्रत्येक युनिट बिजुली जोगाउन वा उपभोग गराउन सक्छौं भन्ने जानकारी अनि प्रतिबद्धता आवश्यक छ । समितिलाई काम गर्न सक्षम बनाउनका लागि आवश्यक तालिम र स्रोत पुस्तिका जस्ता सामग्रीको व्यवस्थाले उनीहरूलाई प्रभावकारी काम गर्न सहयोग पुर्याउँछ । लघु जलविद्युत्को दिगो व्यवस्थापन र उपयोगबाट हरित ऊर्जाको उपयोग बढ्नुका साथै जलवायु परिवर्तनको असर न्यूनीकरणमा समेत सहयोग पुग्दछ ।
प्रतिक्रियाका लागि : [email protected]
गरिबको घरआँगन कसैलाई मन पर्दैन । गरिबको लुगाफाटो कसैलाई मन पर्दैन । गरिबले ठूला कुरा गरेको कसैलाई मन पर्दैन । गरिब नाचेको, गरिब हाँसेको कसैलाई मन पर्दैन । यतिखेर गरिबले लडेको जनयुद्ध दिवस पनि कसैलाई मन ...
राजधानी काठमाडौंबाट कयौं सय माइल टाढा रहेका जाजरकोट र रुकुम पश्चिम यतिबेला भूकम्पले इतिहासकै सर्वाधिक पीडामा छन् । गोधूलि साँझसँगै ओठ काँप्ने जाडो शुरू हुन थाल्छ । आमाको मजेत्रोमा लपेटिएका बच्चाहरू चि...
मखमली फुल्दा, मार्सी धान झुल्दा बहिनी आउने छिन्, दैलाको तस्वीर छातीमा टाँसी आँसु बगाउने छिन् .....। हाम्रो समयका चर्चित गायक नारायण रायमाझीको ‘नमुछे आमा दहीमा टीका’ बोलको गीत नि...
नेपालको सार्वजनिक प्रशासन, विशेषतः निजामती सेवामा व्यावसायिक सदाचारिता विकास भएन भन्ने प्रश्न समय समयमा उठ्दै आएको छ । कर्मचारीमा स्वाभाविक रूपमा हुनुपर्ने कार्यसम्पादनलाई व्यवस्थित बनाउने सीप, संस्कार र अनुभवजन्य...
डिसेम्बर पहिलो साता एनसेलको माउ कम्पनी आजियाटाले आफ्नो रेनोल्ड होल्डिङ्स यूकेको शतप्रतिशत स्वामित्व गैरआवासीय नेपाली सतिशलाल आचार्यको कम्पनी स्पेक्ट्रलाइट यूकेलाई बेच्न गरेको सम्झौताबारे समाचार बाहिरिएको झन्डै ३ हप्...
केही वर्षअघि विद्वान प्राध्यापक डा. अभि सुवेदीले कान्तिपुरमा लेख्नुभएको एउटा प्रसंगबाट आजको चर्चा शुरू गर्नु उपयुक्त हुनेछ । त्यस प्रसंगमा नेपाली कांग्रेसका वर्तमान सभापति शेरबहादुर देउवाले पूर्व प्रधानमन्त्रीको हैस...
हामी १५औं अन्त्य गरेर १६औं योजनाको तयारीमा जाँदै छौं । दलका शीर्ष नेताबीच १६औं योजनाको विषयमा छलफल भएको छ । १५औं योजनाको असफलता र नमिलेका कुरालाई १६औं मा सुधार्छौं । हाम्रो गन्तव्य कहाँ हो भन्ने संविधानले ...
सच्चा लोकतन्त्रमा सिमान्तमा रहेको नागरिकले पनि यो देश मेरो हो भन्ने अनुभूति गर्न सक्नेछ- माहात्मा गान्धी । माथि गान्धीको भनाइ किन उद्धृत गरिएको हो भने नयाँ वर्षको आगमन भैसकेको छ र २०८० को बिदाइ बडो हर्षपूर्वक...
एक दिन काम विशेषले नयाँ सडकतिर गएको थिएँ, मोबाइल टिङटिङ गर्यो । हेरेँ पुराना मित्र जयदेव भट्टराई, सम्पादक मधुपर्क (हाल अवकाश प्राप्त) ले सम्झेका रहेछन् । हामी दुई लामो समयसम्म सँगै रह्यौँ, कहिले गोरखापत्र...