पुस १९, २०८०
धरान उपमहानगरपालिकाका मेयर हर्क साम्पाङले राष्ट्रपति र प्रधानमन्त्रीको फोटो नगरपालिकाबाट हटाएको विषय अहिले निकै चर्चामा छ । २०५४ मा त्यही प्रकृतिको क्रियाकलाप गरेका थिए, लीला थापा मगरले । जिल्ला विकास समिति...
पौराणिक कालदेखि नै नेपाली समाजमा मानिसहरूका आचरण शास्त्रहरूबाट निर्देशित हुँदै आएका छन् । शास्त्रीय मर्मअनुसार नेपाली समाज देवी–देवताको भजन गाउँदै, पुज्दै र जयजयकार गर्दै आएको छ ।
अध्यात्मवादमा देवताको भक्ति गर्नु, उनको गुणको बयान गर्नु र आफ्नो जीवनमा उनको गुण उतार्नु आवश्यक हुन्छ । आफ्ना इष्टदेवको पूजा आराधना, चिन्तन, मनन गरी उनको उच्च छवि मनमा राखेर भजन गर्नाले मोक्ष प्राप्त गरिन्छ भन्ने मान्यता छ ।
नेपाली समाज शास्त्र र भगवान्को शक्तिमा विश्वास गर्ने समाज भएकाले नै तर्क, मापदण्ड, विधि जस्ता वैज्ञानिक आधारमा नभई भक्त भएर शक्तिको गुणगान गर्ने चलन छ । देशको सार्वभौमसत्ता, अखण्डताको सशक्तिकरण गर्दै मुलुकलाई गरिमामय बनाउन र जनतालाई समुचित अधिकारको व्यवस्था गर्दे न्यायपूर्ण समाजको लागि राजनीति गरिन्छ तर राजनीतिमा नै विधि विधान, राजनीतिक विधि विधानबाट अनभिज्ञ, राजनीतिको मर्म, विश्वको परिवर्तन र त्यसको संकेत छेउ टुप्पो थाहा नभएका मानिस कार्यकर्ता बनेपछि, राजनीतिमा भक्ति र शक्तिको परिपाटी बस्न थालेपछि के होला ! जनतालाई जीवन यापनका न्यूनतम सु्विधा समेतको व्यवस्था गर्ने प्रयत्न गर्न छाडेर भक्त बनाउन र भजन गाउने परिपाटी भए कस्तो अवस्था होला ! हो यही अवस्था वर्तमान नेपाली राजनीतिमा विद्यमान छ ।
यसरी भक्ति र शक्तिमा मदमत्त भएका अन्धभक्तहरूले कुनै व्यक्तिलाई जब देवत्वकरण गर्दछन्, तिनले व्यक्तिको कमी कमजोरी र दोष नदेखी उसैको मात्र पक्ष लिएर उही मात्र सबैभन्दा जान्ने, उसैलाई आदर्श पात्र मानेर देवताको रुपमा चित्रण गर्दछन् । कसैलाई कोही भावना र संवेदनाका कारणले मन पर्न र कोही मन नपर्न सक्छ तर कसैको कुनै पक्ष मन पर्दैमा उसलाई मात्रै महान् मान्ने, भावना र समवेदना नजोडिएको पक्षलाई दानवका रूपमा लिने राजनीतिमा हास्यास्पद, अस्वाभाविक, सभ्य र प्रगतिशील समाजका लागि विनाशकारी परम्परा हो ।
कुनै एक व्यक्तिको देवत्वकरण गरेपछि उसका प्रतिद्वन्द्वीलाई दानवीकरण गर्ने प्रक्रिया चल्दछ । वास्तवमा देवत्वकरण र दानवीकरण मानिसको व्यक्तिगत दृष्टिकोण, आफू अनुसारको व्याख्याले सिर्जना गर्ने हो । एक व्यक्तिको भक्तिभाव र अर्को व्यक्तिप्रतिको घृणा नै देवत्वकरणको विशेषता हो । देवत्वकरणले अरुलाई सम्मान, सहअस्तित्व र अधिकारको कुरालाई निषेध गर्दै शक्ति विशेषको वर्चस्वका लागि कसैलाई देवता र कसैलाई दानवका रूपमा चित्रण गर्दछ । के भक्ति र अध्यात्मले राजनीति चल्छ ?
भक्तिमा भएको अर्को कमजोरी के हो भने भक्तिमा तर्क, स्वविवेक र स्वज्ञानको कु्नै स्थान हुँदैन । आफ्नो सम्पूर्ण विवेक, ज्ञान र अस्तित्वलाई दबाएर एकजनालाई महाशक्ति मान्नु नै भक्तिभाव हो र उसैलाई संसारको महान् ज्ञानी, उद्धारकर्ता र पराक्रमी ठान्नुपर्दछ । शक्तिका रुपमा स्थापित पक्षका महत्व र दोषहरूको समीक्षा गर्नु मानव समाज र जनतालाई उबाट परेको फाइदा नोक्सान हिसाब गर्नु, उसका परिस्थितिजन्य बाध्यता, उसका कमी कमजोरी, उसका निहित स्वार्थ तर्फ ख्याल नगरी उसले गरेका हरेक कार्यलाई महान् र विकास र समृद्धिका लागि हो भनेर विश्वास गर्नु हो । उसका कमी कमजोरीहरू, अनैतिकताको वास्ता नगरी, मानवीय मूल्यको आधारमा तर्क र विवेक प्रयोग नगरी उसलाई देवता मान्नु हो ।
कसैलाई केही दिनुलाई पनि यो शास्त्रीय धारणाले नैतिकता र कर्तव्य भन्दा पनि दान र पुण्यका रुपमा परिभाषित गर्छ । हाम्रो समाजमा ‘नैतिकता’ भन्नाले भक्तिसँग गाँसिएको नैतिकता बुझिन्छ । जहाँ नैतिकता स्वभाव गुमाएर दया र पुण्य बन्छ । एउटा निरपेक्ष नैतिकता पनि हुन्छ जसमा भक्ति भन्दा पनि मानवप्रतिको प्रेम, मर्म, संवेदना र कर्तव्य प्रमुख हुन्छ तर धार्मिक नैतिकता पुण्य आर्जन गर्न मात्र काम लाग्छ । तिर्खाएकोलाई पानी दिनु र भोकालाई भोजन पनि पुण्य आर्जन गर्नलाई दिनु हो, दयाभाव हो, दान हो । किनभने शास्त्रले परापूर्वकालदेखि हामीलाई यही सिकाएको छ ।
शास्त्र लेखिएका बेलामा सामाजिक न्यायको कुनै धारणा थिएन, शासक वर्ग वा नेतामा हुनुपर्ने गुणहरूको मापदण्ड थिएन, न कुनै अदालत थियो, न मौलिक अधिकारको धारणा थियो, न संविधान थियो, न अधिकारको अवधारणा थियो, न अन्तर्राष्ट्रिय संघ संस्थाहरूको जन्म भएको थियो, न मिडियो थियो, न विकासको अवधारणा थियो, न सुशासनको धारणा थियो, न न्यायपूर्ण समाजको मान्यता थियो, सबै कुरा पदधारीको व्यक्तिगत विवेकमा चल्थ्यो । त्यतिबेलाका राजा, मन्त्री र गाउँका मुखियाहरूलाई शासन गर्नका लागि नीति नियम र अनुशासनका कुराहरू समावेश गरेर लेखिएका कुराहरू शास्त्र बने । जुन अहिले आएर उपयोगबिहीन भएका छन् तर यहाँ भक्तिमा रमाउनेहरूलाई केही फरक परेको छैैन । ती भक्तिदर्शनका उपयोगिता निरर्थक साबित भइसकेको छ तर तिनै शास्त्रीय पद्धतिमा यहाँको राजनीति चलिरहेको देखिन्छ । भक्तहरूले वर्तमान समयमा पनि ती पौराणिक शास्त्रीय मूल्य र मान्यता अनुसार भजन गाउने कार्यलाई निरन्तरता दिइरहेका छन् । वर्तमान स्थापित यी सबै मानकहरू, अवधारणा र मापदण्डहरूलाई तिलाञ्जली दिई एक व्यक्तिको विवेक र इच्छालाई नै सर्वोपरि मानेर भक्ति गर्नु वर्तमानको समाज र देशको राजनीतिका लागि विडम्बनापूर्ण स्थिति हो ।
देवताहरू भए पछि दानव (राक्षस) पनि सँगै अस्तित्वमा आउँछन् । किनभने देउताले नै राक्षसहरू पैदा गर्दछन् । पाप र पुण्य, दिन र रात सँगसँगै भएजस्तो देवता र दानव पनि सँगसँगै लडाइँ गर्दछन् । देवताहरू राक्षसहरूका हातमा अमृतको घडा पार्न चाहँदैनन् । हरेक तिकडम गरेर, झुक्याएर भए पनि त्यो अमृतको घडा कसरी देवताहरूले लिन्छन् भन्ने कथा पुराण सुन्ने हरेकले सुनिसकेकै छ । देवताहरू कहिल्यै हार्दैनन् । उनीहरू पनि सही छैनन्, उनीहरू छल गर्न र अरुको अधिकार खोस्न सिपालु छन् । दानवहरू जहिल्यै पनि देवताहरूको अभीष्ट प्राप्त गर्न चाहन्छन् तर देवताहरूको छल र जालझेलका कारण जहिले पनि वञ्चित हुन्छन् ।
दानवहरूमाथि पनि कम अभियोग छैन । उनीहरू अधिकार पाए भने दुरुपयोग गर्छन्, देवताहरूलाई लु्टछन् र अस्तित्व धरापमा पार्छन् भनेर देवताहरू जहिलै सन्त्रस्त हुन्छन् । अनि कुनै बेला दानवहरूले आफ्नो पराक्रम र बुद्धिमत्ताका कारणले देवताहरूमाथि विजय हासिल गरेपछि देवताहरू अर्को झन ठुला ब्रह्माजी वा यस्तै महादेवजस्ता परम शक्तिशाली देवताको भजन गाउँदै शरणमा जान्छन् र मुक्तिदाता देवताले अर्को छल गरेर दानवहरूलाई परास्त गरी देवताहरूलाई संकटबाट मुक्ति दिलाउँछन् । वास्तवमा दानवलाई देवताहरूले नै त्यस्तो बनाएका हुन् । देवताहरूको एकछत्र वर्चस्व र छलबाट जब कोही आजित भएर अस्त्र उठाउँछ तब तिनलाई दानव भनेर अस्त्रबाट सम्भव नभए कपट र छलबाट दबाउने प्रयत्न गरिन्छ । यो देवताहरूको अभिन्न संस्कार हो । यसरी देवत्वकरणले दानवीकरण पनि गरिरहेको हुन्छ ।
राजनीतिमा देव र दानवको अभीष्ट भनेको सत्ता हो । जब सत्तामा देव वा दानव पुग्छ तब छल कपट र शक्तिसंघर्ष चुलिन्छ । एकतर्फले विधानको दुहाइ व्याख्या गर्दछ भने अर्काथरीले आफ्ना भक्तलाई परिचालन गरेर सत्ताधारीलाई खसाल्न उद्यत हुन्छ । सत्ता र राजनीतिबाट विपक्षीलाई खुइल्याउन सकेन भने भजन गाउँदै अन्ततः यिनीहरू दानवरूपी प्रतिपक्षलाई स्खलित गर्न बाह्य शक्तिको शरणमा जान्छन् । अनि राज्यको अवस्थाको मतलबै नराखी कार्यकर्ताहरू भक्तको भूमिकामा जयजयकार मनाइरहेका हुन्छन् ।
भक्त र भगवान्को चर्चा यतिमै सकिँदैन । भक्तहरू जतासुकै जहाँ पनि हुन्छन् । समय समयमा राजनीतिमा नौलो देवताको प्रादुर्भाव हुन्छ । भक्तहरूले समय अनुसार भगवान् पैदा गरिहरन्छन् कुनै अमुक पात्रलाई भगवान् साबित गर्न सडकमा जयजयकार शुरू गरिहाल्छन् । भक्तहरूले कहिले कुन देवतालाई उच्च स्थानमा राख्दछन् भने कहिले कुन देवतालाई । कुनैलाई स्थान झारेर राखिदिन्छन् । कहिले दानवका रुपमा चित्रित गर्छन् । यसरी देवताहरूलाई कुन स्थानमा राख्ने भन्ने कुरा भक्तहरूका हातमा हुन्छ । देवताहरूलाई भक्तको धेरै माग हुन्छ । सौभाग्यले भक्तहरू बहुमुखी हुन्छन् । एउटा भगवान्को भक्तले अर्को भगवान् पनि पुज्न सक्छ । राजनीतिमा यस्तो अनौठो भक्तिप्रवृत्ति देखिएको छ । भक्तहरू पनि धेरै कोटिका हुन्छन् । एक खालका भक्तहरू देवताका लागि मरिमेट्छन् । उनीहरू फूल नैवेद्य लिएर चढाउन जाँदैनन् तर भगवान्का कामका मानिस हुन्छन् । इष्ट देवताको विरोध गर्ने र विधि विधान, अधिकार र कानुनका कुरा गर्नेहरूलाई तह लगाउनदेखि देवताको मानमर्दन गर्नेहरूलाई थर्काउनु, बजाउनुु त्यो तप्काका भक्तहरूको काम हो । त्यो किसिमका भक्तहरूले नै उक्त देवताको मान, इज्जत र प्रतिष्ठा कायम गर्न भूमिका खेल्दछन् । त्यस्ता भक्तलाई देवताले राज्यको ढुकुटी नाश गरेर भए पनि पोस्छन् । अर्काथरी भक्तहरू आस्थाका लागि आफ्नो भड्किएको मन शान्त पार्न मात्र आफ्नो इष्टको दर्शन गर्दछन् । उनीहरूलार्इृ लिनु दिनु केही हुँदैन । उनीहरू शक्ति आर्जन गर्न भक्त भएका होइनन् । अर्काथरी मौसमी र सौदाबाज भक्त हुन्छन् जो आफ्नो स्वार्थ सिद्ध गर्न मात्र भक्ति गरिटोपल्छन् । उनीहरू आफ्नो अभीष्ट पुरा हुने विश्वासका साथ पूजाको थालीभरि पाठो, परेवा, कुखुरा वा यस्तै नैवेद्य लिएर जान्छन् । भगवान् त्यस्ता खाले भक्तहरूलाई विशेष चाख लिन्छन् । कुनै भक्त भने झन्डारुपी फूलपातीले नै भगवान् सन्तुष्ट हुने कुरामा विश्वास गर्छन् । अघिपछि खासै नजरमा नपरेका र भगवान्ले ठेका लिनु नपरेका यो किसिमका भक्तहरू पनि देवताको शक्ति देखाउनु परेमा काम लाग्छन् । यो तीनवटा आपसमा मेल नखाने भक्तिको मापदण्ड देखिन्छ । दोस्रो र तेस्रो कोटिका भक्तहरू देवताका नजरमा खासै पर्दैनन् ।
वर्तमान नेपाली समाज र शासनमा नेता र कार्यकर्ताको सम्बन्ध भक्त र भगवान्जस्तो छ । भक्त र भगवान्को जयजयकार, शक्तिको लागि प्रतिस्पर्धा र सत्ताको लागि ‘ब्रह्माजी’ र ‘महादेव’को गुहार माग्ने यो पुरातन शास्त्रीय व्यवस्थामा देशको अस्मिता, स्वाभिमान, जनताका आवश्यकता र भावनामाथि चरम घात र सुशासनको भावनामाथि कुठाराघात भएको छ । भक्तलाई सुशासनसँग मतलब छैन । भुइँमान्छेहरूको अधिकारसँग कुनै मतलब छैन । देशको अस्मिता धरापमा पर्नुु/नपर्नु उसको चासो होइन, किसानको अवस्था उसलाई बुझ्नु छैन, मजदुरहरू कहाँ छटपटाइरहेका छन् त्यसको मतलब छैन । जनता र राष्ट्रका आवश्यकता शिक्षा, स्वास्थ्य र रोजगारीका सवालहरू त्यतिकै छन् । विकासको दरिलो जग राख्ने बारेमा कसैको ध्यान गएको छैन । जनता निराशाको भुमरीमा छन् । देश असफल हुने अवस्थामा पुगिसक्यो । पार्टीका कार्यकर्तालाई चाहिँ भक्तको भूमिकामा रमाएर आफ्नै भगवान्को जयजयकार गर्नु छ । जसको फलस्वरूप देशमा कु्शासन मौलाइरहेको छ । उसलाई त देश एउटा मन्दिरको प्राङ्गण हो जस्तो लाग्छ । भगवान्लाई भक्तको चाहना पूरा गर्न र भक्तको संख्या गन्न नै धमाधम छ ।
सुशासनका तमाम आवश्यकता र मानकहरूलाई तिलाञ्जली दिएर नेताको विवेक र इच्छामा निर्भर राजनीतिको पक्षपोषण गर्ने हराइसकेको अभ्यास र परम्परा रहेकैले नेपाली राजनीतिमा एउटा योग्य राजनेताको अभाव खड्किरहेको छ । जनताका तमाम माग र देश विकासका सवाल ओझेलमा पारेर नेताका स्वार्थ र दलगत अन्तद्र्वन्द्वले जनतामा विद्रोहको भाव पलाउँदै गएको स्पष्ट देखिन थालेको छ । विपक्षीलाई दावनीकरण गर्ने एउटा अन्त्यहीन कुचक्रमा भक्त कार्यकर्ताहरू संलग्न भएका छन् । कसका कुरा ठिक र को बेठीक, कुन पक्ष सत्य र कुन पक्ष असत्य, मूल्यको कसीमा तौलने भन्दा पनि देवताको भजन गाउनेको संख्या हेर्दै देवताको मान बढाउने अनौठो होडबाजी चलेको छ ।
धरान उपमहानगरपालिकाका मेयर हर्क साम्पाङले राष्ट्रपति र प्रधानमन्त्रीको फोटो नगरपालिकाबाट हटाएको विषय अहिले निकै चर्चामा छ । २०५४ मा त्यही प्रकृतिको क्रियाकलाप गरेका थिए, लीला थापा मगरले । जिल्ला विकास समिति...
नेपालको सार्वजनिक प्रशासन, विशेषतः निजामती सेवामा व्यावसायिक सदाचारिता विकास भएन भन्ने प्रश्न समय समयमा उठ्दै आएको छ । कर्मचारीमा स्वाभाविक रूपमा हुनुपर्ने कार्यसम्पादनलाई व्यवस्थित बनाउने सीप, संस्कार र अनुभवजन्य...
कमेडी क्लब चलाउने मुन्द्रे उपनाम गरेका एकजना मान्छे छन्। एकै श्वासमा चारवटा प्रश्न सोध्न सक्ने क्षमता भएका जानेमाने पत्रकार ऋषि धमलाको कार्यक्रममा पुगेर तिनले भन्न भ्याए, 'यो टिकटकका कारण मान्छेहरू अल्छी भए, कुन...
केही वर्षअघि विद्वान प्राध्यापक डा. अभि सुवेदीले कान्तिपुरमा लेख्नुभएको एउटा प्रसंगबाट आजको चर्चा शुरू गर्नु उपयुक्त हुनेछ । त्यस प्रसंगमा नेपाली कांग्रेसका वर्तमान सभापति शेरबहादुर देउवाले पूर्व प्रधानमन्त्रीको हैस...
गरिबको घरआँगन कसैलाई मन पर्दैन । गरिबको लुगाफाटो कसैलाई मन पर्दैन । गरिबले ठूला कुरा गरेको कसैलाई मन पर्दैन । गरिब नाचेको, गरिब हाँसेको कसैलाई मन पर्दैन । यतिखेर गरिबले लडेको जनयुद्ध दिवस पनि कसैलाई मन ...
आज ‘सबैका लागि मर्यादित जीवन’ को आदर्श वाक्यसाथ अन्तर्राष्ट्रिय गरिबी निवारण दिवस मनाइँदै छ । भोक, रोग, अभाव र आवश्यकता पूरा भएपछि मात्र मानवीय मर्यादा पाउन सकिन्छ । नेपालमा गरिबी र असमानताका विभि...
सच्चा लोकतन्त्रमा सिमान्तमा रहेको नागरिकले पनि यो देश मेरो हो भन्ने अनुभूति गर्न सक्नेछ- माहात्मा गान्धी । माथि गान्धीको भनाइ किन उद्धृत गरिएको हो भने नयाँ वर्षको आगमन भैसकेको छ र २०८० को बिदाइ बडो हर्षपूर्वक...
एक दिन काम विशेषले नयाँ सडकतिर गएको थिएँ, मोबाइल टिङटिङ गर्यो । हेरेँ पुराना मित्र जयदेव भट्टराई, सम्पादक मधुपर्क (हाल अवकाश प्राप्त) ले सम्झेका रहेछन् । हामी दुई लामो समयसम्म सँगै रह्यौँ, कहिले गोरखापत्र...
आत्मिक शुद्धताका पक्षपाती दार्शनिक सुकरात चौबाटोमा उभिएर एथेन्सबासीलाई आह्वान गरिरन्थे– ‘तपाईं नीति, सत्य र आत्माको शुद्धताका लागि किन ध्यान दिनुहुन्न ?’ उनका अर्थमा त्यो जीवन बाँच्न योग्य हुँदैन...