×

NMB BANK
NIC ASIA

श्रीमद्भागवतको नाम नसुन्ने कमै हुनुपर्छ । सर्वाधिक बढी पाठ–पारायण तथा प्रवचन हुने पुराण यही हो । यसलाई भुक्तिमुक्ति प्रदायक पुराण मानिन्छ ।

Sagarmatha Cement
Muktinath Bank

मर्ने बेला एउटै मात्र श्लोक सुने पनि मुक्ति पाइन्छ भन्ने उल्लेख छ । पितृमुक्तिका लागि पनि यसको पाठ हुने गर्छ । हिजोआज विकास निर्माणका लागि समेत भागवत लगाउने चलन छ ।


Advertisment
RMC TANSEN
IME BANK INNEWS
shivam ISLAND

प्रायः यसको साप्ताहिक अनुष्ठान हुने गर्छ, जसलाई लोकभाषामा सप्ताह लगाउने भनिन्छ । हिजोआज एकाह विधिको चलन पनि उत्तिकै बढ्दै गएको छ ।  


Advertisment
Nabil box
Kumari

वेद र उपनिषद्को सार मानिएको यस पुराणलाई परमहंस संहिता भनिएको छ । महामुनि पाणिनीले भिक्षुगीता भनेका छन् । यसको अर्थ भिक्षुहरूले रुचाउने विषयवस्तु बढी छन् भन्ने हो । यो एउटै ग्रन्थले योगीदेखि भोगीसम्मका चाहनालाई पूरा गरेको छ ।

Vianet communication
Laxmi Bank

शुकदेव जस्ता जन्मसिद्ध परमहंस योगीलाई पनि यसैले तानेको छ । राजा परीक्षित जस्ता भोगी पनि यसैमा आकर्षित भएका छन् ।  गोकर्ण जस्ता महाज्ञानीलाई पनि यही मन परेको छ । धुन्धुकारी जस्ता महाअज्ञानीलाई पनि यसैले तानेको छ ।

संसारमा जस्तो आँखाले हेर्‍यो, त्यस्तै देखिने र जसरी व्याख्या गर्न खोज्यो, त्यसैगरी व्याख्या भइदिने कुनै ग्रन्थ छ भने भागवत नै छ भन्नुपर्छ । कर्मयोगीहरूका लागि यही ग्रन्थ बेजोड कर्मयोगको साधन हुन पुगेको छ । ज्ञानयोगीहरूका लागि यही ग्रन्थ विशुद्ध ज्ञानको साधन बन्न पुगेको छ । भक्तियोगीहरूका लागि यही ग्रन्थ भक्तियोगको साधन बनेको छ । ध्यानयोगीहरूका लागि यही ग्रन्थ ध्यानयोगको साधन बन्न पुगेको छ ।

गीता, ब्रह्मसूत्र र उपनिषद्लाई प्रस्थानत्रयी भनिन्छ । यो भनेको मुक्तिमार्गका ३ बाटा भन्ने हो । मुक्ति भन्नाले रोग, भोक, शोक लगायत तमाम दुःखबाट मुक्ति भन्ने बुझिन्छ । भागवत सोही प्रस्थानत्रयीमध्ये ब्रह्मसूत्रको भाष्य मानिएको छ ।   

सर्वप्रथम यस पुराणको उपदेश आदि कल्पमा भगवान् विष्णुले ब्रह्माजीलाई गरेका थिए, जसमा परमात्मातत्व, आत्मातत्व, मायातत्व र जगततत्वको विवेचन भएको थियो । पछि यही ज्ञान ब्रह्माजीले नारदजीलाई दिएका थिए । नारदजीबाट व्यासजी हुँदै शुकदेवसम्म आइपुग्दा विशाल ग्रन्थ बन्न पुगेको देखिन्छ । यसरी गुरुशिष्य परम्परामा चल्दै आएको भागवती ज्ञान शुकदेवले राजा परीक्षितलाई सुनाएपछि सार्वजनिक हुन पुगेको हो ।

नैमिषारण्यवासी ऋषिहरूले कलिकालका मानिसले सजिलै दुःखबाट मुक्ति पाउने उपाय के हो भनेर प्रश्न गर्दा सूतजीले यही भागवत सुनाएका थिए । त्यतिबेलादेखि प्रचलनमा आएको यो पुराण अहिलेसम्म अनवरत चल्दै आएको छ । 

१८ वटा महापुराणमा भागवत पुराण पाँचौ मानिएको छ । यसको अर्थ र महत्त्वको हिसाबले पाँचौं भन्ने होइन । गणनाको हिसाबले यो स्थान निर्धारण गरिएको हो । महत्त्वको हिसावले भन्ने हो भने सर्वाधिक महत्त्वको कुनै पुराण छ भने भागवत नै छ भन्नुपर्ने हुन्छ । 

पुराण पुरुषोत्तम भगवान्को अंगविग्रहमा यस पुराणलाई दाहिने तिघ्रा मानिएको छ । सर्पले टोकेर मरेका राजा परीक्षित मुक्त भएको देख्दा ब्रह्माजीसमेत अचम्भित भएका थिए रे ! कारण धर्मशास्त्रमा अकाल मृत्यु हुनेहरूले मुक्ति पाउँदैनन् भन्ने उल्लेख छ तर राजा परीक्षितले तत्कालै मुक्ति प्राप्त गरेका थिए । 

पद्मपुराणका अनुसार भगवान् श्रीकृष्णले धराधाम छाडेर गोलोकधाम प्रस्थान गर्ने बेला आफ्नो तेज खिचेर राखिदिएकाले भागवतको महत्त्व बढी हुन पुगेको हो । सायद त्यसै भएर हुनुपर्छ, सर्पले टोकेका मानिस नरक जानुपर्नेमा एउटै भागवत सुनेको भरमा कसरी मुक्त भए भनेर ब्रह्माजीले यसको महत्त्व तौलिन खोजेका थिए । त्यतिबेला अन्य सबै पुराणभन्दा एउटै भागवतको भार बढी पाएका थिए रे !

यद्यपि कसैले १८ पुराणमा पाँचौं पुराण देवीभागवतलाई मान्ने गरेका पनि छन् तर त्यो पनि रूपमा मात्र हो । सारमा देवीभागवत भन्नु र श्रीमद्भागवत भन्नु एउटै हो । दुवैले एउटै अद्वैत सिद्धान्तको कुरा गरेका छन् । मात्र फरक भागवतले भक्ति मार्गलाई माध्यम बनाएको छ, देवीभागवतले शक्ति मार्गलाई माध्यम बनाएको छ ।

पुराणहरूका प्रायः ५ वटा लक्षण अर्थात् उद्देश्य हुन्छन् भन्ने उल्लेख भेटिन्छ, जसमा सर्ग, प्रतिसर्ग, वंश, मन्वन्तर र वंशानुचरित पर्छन् तर भागवतमा १० लक्षण (उद्देश्य) को कुरा आएको छ, जसमा सर्ग, विसर्ग, स्थान, पोषण, ऊतय, मन्वन्तर, ईशानुकथा, निरोध, मुक्ति र आश्रय पर्छन् ।

भागवतका यिनै १० लक्षण अर्थात् उद्देश्य छन् भन्ने कुरा व्यासजी आफैंले प्रस्ट पारेका छन् । 

१२ वटा स्कन्ध (शाखा) रहेको भागवत पुराणमा ३३५ अध्याय र १८ हजार श्लोक छन् । यस अनुसार प्रमस्कन्धमा १९ अध्याय छन्, जसले अधिकार लीला प्रस्तुत गरेका छन् । यसको अर्थ शिष्य अधिकारी भए गुरुको अभाव हुँदैन भन्ने हो । दोस्रो स्कन्धमा १० अध्याय छन्, जहाँ ज्ञानलीलाको विवेचन भएको छ । 

तेस्रो स्कन्धमा ३३ अध्याय छन्, जसले भगवान्को सर्गलीला विवेचन गरेका छन् । सारा संसार कसरी सृष्टि भएका छन् भनेर देखाउने वा बुझाउने काम यस स्कन्धले गरेको छ । चौथो स्कन्धमा ३१ अध्याय छन् । यिनले पुनः सृष्टिको क्रम बुझाउने काम गरेको छन्, जसलाई विसर्ग लीला भनिन्छ ।

पाँचौ स्कन्धमा २६ अध्याय छन् । यिनले भुवनकोष अर्थात् खगोल भूगोलको व्याख्यान गरेका छन् । यसैलाई स्थान लीला भनिन्छ । छैटौं स्कन्धमा १९ अध्याय छन्, जसले वृत्रासुरको दृष्टान्तद्वारा भगवान्ले भक्तलाई कसरी पोषण गर्छन् अर्थात् रक्षा गर्छन् भन्ने कुरा बुझाउने काम गरेका छन् । यसैलाई पोषण लीला भनिन्छ ।  

सातौं स्कन्धमा १५ अध्याय छन्, जसले सुखदुःखको आधार मानिसको आफ्नै कर्म हो भन्ने कुरा बुझाउने प्रयास गरेका छन् । आठौं स्कन्धमा २४ अध्याय छन् । यिनले मनुहरूको नाम, काम र समय आदिमा प्रकाश पार्ने काम गरेका छन् । यसैलाई मन्वन्तर लीला भनिन्छ । नवौं स्कन्धमा पनि २४ अध्याय नै छन्, जसले सूर्यवंशी र चन्दवंशी राजाहरूको वंशबारे प्रकाश पार्ने काम गरेका छन् । यसैको नाम वंशानुचरित हो । 

दशौं स्कन्धमा ९० अध्याय छन्, जसले निरोध लीला अर्थात् कसरी मनलाई निरोध गरी भगवान्लाई पाउन सकिन्छ भन्ने कुरा बुझाउने काम गरेका छन् । यही नै निरोध लीला हो । एघारौं स्कन्धमा ३१ अध्याय छन् । यी अध्यायमा मुक्तिको कुुरा भएका छन् । यसैलाई मुक्ति लीला भनिन्छ । १२औं स्कन्धमा १३ अध्याय छन्, जसले अन्तिम आश्रयका बारेका प्रकाश पार्ने काम गरेका छन् । यसै अर्थमा यसलाई आश्रय लीला भनिएको हो ।

आध्यात्मिक ज्ञानको भण्डार मानिएको भागवत भौतिक विज्ञानका दृष्टिले पनि उत्तिकै महत्त्वको छ । आधुनिक विज्ञानले सापेक्षतावाद सिद्धान्तको प्रवर्तक महर्षि आइन्स्टाइनलाई मानेको छ तर भागवतमा व्यासजीले त्यतिबेलै यसको सुन्दर दृष्टान्त प्रस्तुत गरेका छन्, जतिबेला आधुनिक विज्ञान प्रकृतिको कुन गर्भमा थियो भन्नेसम्म थाहा थिएन ।

लिङ्ग परिवर्तन, क्लोन प्रविधि, शल्यक्रिया, टेस्ट ट्युब बेबी आदि आधुनिक विज्ञानको उच्चतम उपलब्धि हुन् तर भागवतमा व्यासजीले यिनको समेत सुन्दर व्याख्या गरेका छन् ।

यहाँ वृद्ध मानिसलाई जवान बनाउने प्रविधिको कुुरा पनि आएको छ, उमेर साटासाट गरी इच्छाअनुसार शरीर धारण गर्न सकिने प्रविधिको कुरा पनि आएको छ । थाहा छैन यसलाई प्रयोगमा ल्याउन भने आधुनिक विज्ञानलाई अरु कति समय लाग्ने हो । आशा छ एक दिन आधुनिक विज्ञान त्यहाँसम्म पनि पुग्नेछ । 

hAMROPATRO BELOW NEWS
TATA Below
असोज ६, २०८०

सानीमा भेट्न चितवन गएको थियो गोपाल चार दिन हिँडेर । राप्ती किनार नजिकको सानो गाउँमा बस्दै आएकी थिइन् उनी, जो पहाडमा खान लाउन नपुगेपछि केही वर्ष अघि पुगेकी हुन् त्यतातिर । त्यतिबेला अहिलेजस्तो यातायातको साधन...

असोज १०, २०८०

गुणराज ढकाल सामाजिक सञ्जालमा अभ्यस्त हुन थालेपछि अध्ययन गर्ने बानी निकै घटेको छ । सामाजिक सञ्जालमा आउने टिप्पणीबाटै हामीले आफ्नो दृष्टिकोण बनाउने गर्दछौं । विषयको गहिराइसम्म पुगेर अध्ययन तथा विश्लेषण गर...

कात्तिक ८, २०८०

पहाडमा उखु पेलेर खुदो पकाउने समय पारेर मधेशको गर्मी छल्न राजेन्द्र काका (ठूलो भुँडी लागेकाले हामीले मोटे अंकल भन्थ्यौं) गुल्मीको पहाड घरमा आउँथे । चैत–वैशाखको समयमा कोलबाट पेल्दै गरेको उखुको रस, रसेट...

असोज ३, २०८०

त्यो शिक्षकले पढायो, नेता बन्न सिकायो र त आज देशको बागडोर चलाइरहेका छौ । त्यो शिक्षकले पढायो, कर्मचारी बन्न सिकायो र त आज देशको प्रशासन चलाइरहेका छौ । त्यो शिक्षकले पढायो, डाक्टर बन्न सिकायो र त आज हजारौ...

कात्तिक २८, २०८०

गोपी मैनाली   कविहरूले केका लागि कविता लेख्छन् भन्नेमा मत्यैक्यता पाइँदैन । कोही आनन्दका लागि भन्छन्, त कोही उपयोगिताका लागि । अझ कोही त अभिव्यञ्जनाको अर्को उद्देश्य नै हुँदैन भन्ने गर्छन् ।  ...

मंसिर ४, २०८०

विसं २०७९ को मदन पुरस्कार प्राप्त गरेको ‘ऐँठन’ उपन्यासका लेखक विवेक ओझालाई गृहनगर टीकापुरमा विभिन्न संघसंस्थाले सम्मान गरेका छन् । ओझालाई नेपाल रेडक्रस सोसाइटी टीकापुर उपशाखा, उद्योग वाणिज्य सङ्घ, ...

अपराजित जनयुद्धको पराजित कथा

अपराजित जनयुद्धको पराजित कथा

चैत १४, २०८०

सामान्यतः मानव समाजको आजसम्मको इतिहास जनयुद्धको इतिहास हो भन्दा फरक पर्दैन । किनकि, समयका प्रत्येक खण्डमा चाहे ती स्पाटाहरू होउन् या चार्टिष्टियन, सिलेसियाली होउन् या कम्युनाडोहरू अनि वोल्सेभिक–भियतकङ्&ndash...

निर्मोही राज्य र युगीन अवतारको प्रतीक्षामा नेपाली समाज

निर्मोही राज्य र युगीन अवतारको प्रतीक्षामा नेपाली समाज

चैत १२, २०८०

रूढिवादी र पछौटे समाजले सधैँभरि अवतारको प्रतीक्षा गर्दछ । प्रतीक्षा गर्नेले आफू केही पनि कर्म गर्दैन र उसलाई पौरखमा त्यति विश्वास पनि हुँदैन ।  सामान्यतया व्यक्तिगत जीवनमा भाग्य र सामाजिक जीवनमा अवतारको प्रत...

सत्यको खोजी

सत्यको खोजी

चैत १०, २०८०

कसैले आएर सत्य भनेको के हो ? भनेर सोध्यो भने हामी अलमलिन्छौँ । कसैले केही भनौँला कसैले केही । अझ कसैले त सत्य भनेको सत्य नै हो भन्न पनि बेर लगाउन्नौँ । तर सत्य त्यो मात्र होइन । सत्य भनेको हामी आफैँ हौँ । सत्य...

x