रूपन्देहीको तिलोत्तमास्थित क्रिमसन अस्पतालमा कार्यरत डा. लक्ष्मण दुबे वरिष्ठ मुटु रोग विशेषज्ञ हुन् । उनी काठमाडौं उपत्यकाबाहिर मुटुरोगसँग सम्बन्धित उपचार क्याथल्याबका अभियान्ताका रूपमा परिचित छन् ।

मुटुरोग उपचारमा १७ वर्ष बिताएका युवा चिकित्सक डा. दुबे मुटुरोग विशेषज्ञ एमबीबीएस, एमडी, डीएम हुन् । बिरामी हेर्न कहिल्यै अल्छी नमान्ने उनले काठमाडौंको गंगालाल मुटुरोग अस्पतालबाट कार्डियोलोजीसँगै डीएम गरेका हुन् ।

दुबे रूपन्देही झरेपछि बुटवलमा मुटुरोगका बिरामीको उपचारले तीव्रता पाएको छ । 

डीएम गर्ने मुटुरोग विशेषज्ञमध्ये औलामा गन्न सकिने चिकित्सक मध्येका दुबेलाई खोज्दै बिरामीहरू अस्पताल पुग्छन् । उपचारमा निखारिएका दुबेले मुटु उपचारका सारथिको पहिचान बनाएका छन् । मुटुको उपचारमा डीएम कार्डियोलोजी गर्ने लुम्बिनी प्रदेशमा जम्मा ५–६ जना चिकित्सक मात्र छन् ।

उनी आफूकहाँ पुगेका बिरामीलाई सही उपचार मात्र नभई सल्लाह पनि दिन्छन्, जसले गर्दा उनीप्रति बिरामीको विश्वास मात्र होइन, भरोसा पनि बढेको छ । निम्न मध्यम वर्गीय परिवारमा रूपन्देहीको तिलोत्तमास्थित मणिग्राममा जन्मिएका पढाइमा अब्बल दुबेले २०४९ सालमा सामुदायिक विद्यालय शान्ति नमूना माविबाट तत्कालीन एसएलसी ७८ प्रतिशत अंक ल्याएर उत्तीर्ण गरेका थिए । 

प्रवेशिका परीक्षा उत्तीर्णपछि आईएस्सी अध्ययन गर्न उनी काठमाडौंको अस्कल क्याम्पस पुगे । आईएस्सी सकेर उनी एमबीबीएस अध्ययनका लागि छिमेकी राष्ट्र चीन पुगे । सन् २००३ मा उनी एमबीबीएस सकाएर बुटवलस्थित साविक लुम्बिनी अञ्चल अस्पताल (हाल प्रादेशिक) मा ‘इन्टर्नशिप’का लागि आए, सरकारले तोकेका मापदण्ड सबै पूरा गरे ।

‘इन्टर्नशिप’ पूरा गरेसँगै उनले काठमाडौंस्थित गंगालाल मुटु अस्पतालमा मुटुरोग विशेषज्ञ भएर कार्डियोलोजी सेवा शुरू गरे । त्यहाँ उनले कामसँगै काठमाडौं बाहिर पनि मुटुको उपचार हुनुपर्छ भन्ने सोचले विभिन्न क्षेत्रको अध्ययन गरे ।

सन् २०११ सम्म काठमाडौं बाहिर मुटुको उपचार थिएन । चितवनको भरतपुरस्थित पुरानो मेडिकल कलेजमा मात्र क्याथल्याब सेवा उनै दुबेको पहलमा आएको हो । भरतपुरमा काठमाडौं बाहिर दुबेले क्याथल्याब सेवा शुरू गरे । त्यहाँ उनले सन् २०१७ सम्म ७ वर्ष सेवा गरे । त्यहाँ उनले सेवासँगै एमडी र डीएमको उच्च शिक्षा पूरा गरे । डीएम गरेर उच्च शिक्षा पूरा सक्ने बेलासम्म दुबेले १ हजार ५०० भन्दा बढी मुटुका जटिल ‘केस’हरूको सफल उपचार र शल्यक्रिया गरिसकेका थिए । उनले २ हजार मुटुका बिरामीको एन्जियोग्राफी, एन्जिओप्लास्टी र पेसमेकर गरिसकेका छन् । 

उनी आउनुअघि बुटवलमा एन्जिओप्लास्टी हुँदैन्थ्यो । एन्जियोप्लास्टी कोरोनरी धमनी रोगको व्यवस्थापनको एक उपचार पद्धति हो, अपरेसन विना एक वा धेरै धमनीहरू ‘अनलक’ गर्ने गरिन्छ । एन्जियोप्लास्टी प्रायः एक स्टे«टको प्लेसमेन्टसँगै धमनी फेरि अवरुद्ध हुनबाट रोक्न लागि हुने उनको भनाइ छ । 

मुटुका आकस्मिक बिरामीहरू राजधानीसम्म पुग्न नपाउँदै अकालमै ज्यान गुमाउनुपर्ने अवस्था थियो । मुटुको समस्याले कसै बिरामीको घरमै त कसैको बाटोमै मृत्यु भएका घटनाहरू धेरै छन् । अहिले बुटवलमा मुटुको राम्रो उपचार सेवा विस्तार भएको डा. दुबे बताउँछन् । 

मुटुमा जटिल समस्या भएका बिरामीका लागि एन्जियोग्राफी, एन्जियोप्लास्टी र पेसमेकर प्रत्यारोपणमा न्यूरो कार्डियो क्रिमसनले फड्को मारेको जनाइएको छ । नेपाली र भारतीय मुटुरोगीले सेवा पाउँदै आएको अस्पतालमा जटिल शल्यक्रियाका लागि आवश्यक पर्ने प्रविधि र विशेषज्ञ चिकित्सक उपलब्ध भएसँगै उपचार गराउने बिरामीको संख्या बढ्दै गएको छ । मुटु उपचारको क्रममा उनले मुटु रोगीहरू पहिलेभन्दा धेरै फरक पाएका छन् ।

‘८–१० वर्ष अघिसम्म जोर्नी दुख्ने, घाँटी दुख्ने र मुटुका (ढोका) भल्ब बिग्रने बिरामी हुन्थे । बाथ मुटुरोग बढी थियो । अहिले त्यो अवस्था धेरै फरक छ । अहिले मुटुका धमनीका रोगहरू (हृदयघात) बढेको छ । ४० वर्षमुनिका युवामा हृदयघात भएर एन्जिओप्लास्टी गर्नुपर्ने अवस्था आएको छ । पहिले ५५ वर्षभन्दा माथि उमेरका मानिसमा हृदयघात भएका हुन्थे,’ उनले भने, ‘मानिसको आर्थिक हैसियत पहिलेभन्दा धेरै फेरिएको छ । खानपानमा हुने हेलचक्र्याइँका कारण खान नपाएर लाग्नेभन्दा खान पाएर लाग्ने रोग बढ्दै गएको देखिन्छ ।’

उनलाई सबैभन्दा बढी खुशी आफूले उपचार गरेको बिरामी निको भएर घर फर्किंदा मिल्छ । उनी भन्छन्, ‘हरेक मृत्युको कारणमध्ये ३२ प्रतिशत मुटुरोग हो । नेपालमा मुटुरोग बढ्दो क्रममा छ । नेपालीमा खानपान र स्वास्थ्यप्रति सचेतना छैन । रोगप्रतिको गम्भीरता नै नेपालीमा नहुँदा ‘साइलेन्ट किलर’ रोगहरू बढदै गएका देखिन्छन् ।’

अहिले मुटुका धमनीको समस्या तथा हृदयघात हुने समस्या बढ्दो क्रममा छ । विश्वमा प्रत्येक वर्ष १ करोड ८० लाख मानिसहरू मुटुरोगका कारण मृत्यु हुने गरेको विश्व स्वास्थ्य संगठनको तथ्यांकले बताउँछ, त्यसमा सबैभन्दा धेरै दक्षिण एसियाका छन् । 

असन्तुलित खानपिन तथा शारीरिक व्यायामको कमीले निम्त्याउने हृदयघातका बिरामीको बायाँ भागतर्फको छाती क्रमशः दुख्दै दायाँ हाततर्फ सरेमा तत्काल विशेषज्ञ चिकित्सकसम्म पुग्नुपर्ने डा. दुबेको आग्रह छ । त्यसबाहेक पनि मुटुको नलीमा हुने समस्या, भल्बमा पर्ने प्वाल र नली पुरिने, मुटुकै मांसपेशीमा देखिने समस्या र उच्च रक्तचाप र मधुमेहका बिरामी हृदयघातको उच्च जोखिममा हुने गर्छन् ।

मुटु रोगको उपचार मंहगो मानिन्छ । अहिले सरकारले मुटु रोगका गम्भीर बिरामीलाई केही भए पनि आर्थिक सहायता गर्दै आएको छ । ‘नेपालीमा ‘हर्ट अट्याक’ बेहोस नभई हुँदैन भन्ने बुझाइ छ, बिरामी बेहोस भएर ढलेपछि मात्रै बल्ल स्वीकार गर्छन्,’ उनले भने । उच्च रक्तचाप र सुगरका बिरामीमा लक्षण नदेखाई झुक्क्याएर ‘हर्ट अट्याक’ हुने गरेको डा. दुबेको भनाइ छ । 

लक्षण खासै नदेखिएको अवस्थामा बिरामीले सामान्य रूपमा लिँदा समयमा उपचार पाउने अवस्थालाई पर धकेल्ने र बिरामीको मृत्यु हुने सम्भावना रहने कुरालाई नेपालीले गम्भीर रूपमा लिनुपर्ने उनले बताए । शारीरिक व्यायाम, सन्तुलित खाना र आनीबानीमा ख्याल गरे मुटुरोगबाट बच्न सकिने उनको सुझाव छ । ‘आम नेपालीहरूले वेस्टर्न लाइफ स्टाइललाई फलो  गरेका छौं,’ दुबे भन्छन्, ‘शारीरिक परिश्रम कम गर्छन्, जंकफूड बढी खाने, चुरोट, सुर्ती, अल्कोहल बढी सेवन गर्न थालेका छन्, जसले गर्दा मुटुरोग र ब्रेन सम्बन्धी रोगी बढ्दैछन् ।’

सुगर र प्रेसर भएका बिरामीलाई मुटुरोग लाग्ने सम्भावना बढी हुन्छ । उनले दैनिक ५० केस हेर्दा ३० जनाभन्दा बढी मुटुरोगी बिरामी उनीसमक्ष पुगेका हुन्छन् । ‘वंशाणुगत हृदयघात हुने गरेको परिवारले नियमित मुटुको जाँच गर्न आवश्यक हुन्छ । मानसिक तनावले पनि मुटुरोग बढाउँछ,’ उनले भने ।

मुटुरोगीको सेवामा लागेका चिकित्सक दुबेले चीनबाट ‘योग रिसर्च अवार्ड’ पाएका छन् । हालै सरकारले उनलाई प्रबल जनसेवा श्री पदबाट पनि विभूषित गरेको छ ।