पुस १० गते नेकपा (माओवादी केन्द्र)का अध्यक्ष पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ प्रधानमन्त्री नियुक्त भएलगत्तै लामो समयदेखि बन्द रहेका रसुवागढी–केरुङलगायतका उत्तरी नाका खुले । कोभिड संक्रमणको कारण देखाउँदै बन्द रहेका नाका सन् २०२२ को अन्तिमतिर चीन र भारतमा नयाँ भेरियन्टको संक्रमण शुरू भएकै समयमा खुले । संयोग नै भन्नुपर्छ, यही समयमा केरुङ–काठमाडौं रेल्वेको सम्भाव्यता अध्ययनका लागि चिनियाँ टोली काठमाडौं आइपुग्यो । नेपालमा प्रचण्ड प्रधानमन्त्री बन्नु र चिनियाँ नाका खुल्नुलाई कतिपले नेपालमा चीन हावी भएको संकेतका रूपमा व्याख्या गर्न थालेका छन् । 

माओवादी अध्यक्ष प्रचण्ड प्रधानमन्त्री भएसँगै भारतका मिडियाहरूले नेपालका कम्युनिस्टलाई चीनले मिलाइदिएको खालका भाष्य स्थापित गर्न थालेका छन् । 

पार्टीको नाम नै चिनियाँ नेताको नामसँग मिल्ने भएपछि भ्रम फैलाउनेका लागि मसला हुने भइहाल्यो । नेपाल मामिलामा भारतीय मिडियाको एउटै भाषा हुने गर्छ– ‘नेपालमा नहीं गलेकी चीनकी दाल ।’ 

नेपालमा अहिले चीनको दाल गलेको हो कि भन्ने चिन्ता भारतमा देखिन्छ । यद्यपि कतिपय भारतीय मिडियाले उचाले जस्तो अवस्था होइन । 

प्रचण्ड प्रधानमन्त्री भएलगत्तै भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले ट्वीटरमार्फत बधाई दिँदै लेखे, ‘ भारत र नेपालबीच जनता-जनताबीचको न्यायो मित्रतालाई अझ मजबुत बनाउन म तपाईंसँग मिलेर काम गर्न तत्पर छु ।’ 

सामान्यतः मोदीले प्रधानमन्त्रीले शपथ लिएपछि बधाई दिने गरेका थिए । सन् २०१४ मा प्रधानमन्त्री बनेपछि मोदीले नेपालका ७ प्रधानमन्त्रीलाई बधाई दिइसकेका छन् । स्व. सुशील कोइराला प्रधानमन्त्री बनेको समयमा मोदी नेपाल आएका थिए । त्यसयता नेपालमा ७ जना प्रधानमन्त्री बनिसकेका छन् । सबै प्रधानमन्त्रीलाई दिल्लीले रातो कार्पेट ओछ्याएकै छ । मोदीले सबैको प्रशंसा नै गरिरहेका हुन्छन् । 

काठमाडौंमा कूटनीतिक रेस्लिङ

राष्ट्रपतिले ७ दिनको समय दिएर सरकार गठनका लागि आह्वान गरेसँगै काठमाडौंमा शक्ति केन्द्रहरू सक्रिय बनेको सुरक्षा स्रोतहरू बताउँछन् । 

धेरै हल्ला गर्दा कुरो बिग्रन सक्ने आशंकाले छोटो समयमा बालकोट गठबन्धन बन्यो । राष्ट्रपतिले दिएको समय सकिन ४ घण्टा बाँकी रहेको समयमा दलका नेताहरू बालकोटमा भेला भए । त्यहीँ सहमति गरे । लस्कर लागेर शीतलनिवास पुगे र राष्ट्रपतिले प्रधानमन्त्री नियुक्ति नगर्दासम्म कुरेरै बसे ।

नेपालमा अकस्मात् भएको विकासक्रमले कूटनीतिक जगतमा समेत हलचल पैदा भएको जानकारहरू बताउँछन् । सरकार गठनपूर्व र गठनपछि नेपालमा कूटनीतिज्ञहरूको रेस्लिङ नै चलेको एक पूर्व राजदूतले टिप्पणी गरे । 

पुस १४ गते नेपालका लागि अमेरिकी राजदूत डीन थम्सनले बालुवाटारमा गएर प्रचण्डलाई बधाई दिए । बालुवाटारमा नयाँ प्रधानमन्त्रीलाई बधाई दिने अमेरिकी राजदूत पहिलो बने । राजदूतले भेट्नुअघि नै अमेरिकाले प्रचण्डलाई बधाई दिएको थियो । 

त्यसको भोलिपल्ट १५ गते शुक्रवार बिहान नेपालका लागि भारतीय राजदूत नवीन श्रीवास्तव भारतीय प्रधानमन्त्री मोदीले पठाएको बधाई पत्र लिएर बालुवाटार पुगे । स्रोतका अनुसार त्यसै अवसरमा राजदूतले प्रचण्डलाई भारत भ्रमणको पनि निम्तो दिएका छन् । 

भारतीय राजदूतले मोदीले पठाएको बधाई सन्देश बुझाएको केही घण्टामै चिनियाँ दूतावासका प्रतिनिधि चिनियाँ प्रधानमन्त्रीले पठाएको बधाई सन्देश लिएर बालुवाटार पुगे । ली खछ्याङले पठाएको बधाई पत्र बोकेर चिनियाँ दूतावासका अधिकारी बालुवाटार पुगेका थिए ।

पछिल्ला वर्षमा अमेरिकी आर्थिक सहयोग कार्यक्रम मिलेनियम च्यालेन्ज कर्पोरेसन (एमसीसी), अमेरिकी राज्य साझेदारी कार्यक्रम (एसपीपी), इन्डो प्यासिफिक रणनीति तथा बेल्ट एन्ड रोड इनिसिएटिभ (बीआरआई) जस्ता विषयले नेपालमा कूटनीतिक रेस्लिङ चलिरहेको छ । एमसीसी र बीआरआईको विवाद सरकारले मात्र होइन राजनीतिक दलले समेत सामना गर्नुपर्‍यो ।

प्रतिनिधि सभाबाट व्याख्यात्मक घोषणासहित पारित भएको एमसीसी कार्यान्वयनको चरणमा जाँदैछ, तर त्यो व्याख्यात्मक घोषणालाई अमेरिकाले मान्यता दिएको छैन । 

प्रचण्ड प्रधानमन्त्री रहेको समयमा यो विषय फेरि गिजोलिने सम्भावना पनि रहेको जानकारहरू बताउँछन् । स्मरणीय छ, एमसीसीकै कारण यसअघि कांग्रेस र माओवादी गठबन्धन विघटनको डिलमा पुगेको थियो । 

नयाँ सरकार, बढ्दो चासो

निवर्तमान गृहमन्त्री बालकृष्ण खाणले शनिवार बुटवलमा आयोजित एक कार्यक्रममा नेपालको राजनीतिमा बाह्य हस्तक्षेप बढेको दाबी गरे । 

बाह्य हस्तक्षेपकै कारण कांग्रेसलाई प्रतिकूल अवस्थामा पुर्‍याएको पनि उनले दाबी गरे । 

खाणले मुख फोरे पनि कांग्रेसका अन्य नेताहरू पनि नेपालमा नाटकीय ढंगले कम्युनिस्टबहुल सरकार बनाउनमा चीनको भूमिका रहेको विश्लेषण गरिरहेका छन् । 

मानिसहरूलाई अहिले पनि के भ्रम छ भने नेपालमा कम्युनिस्टहरू चीनसँग निकट छन् या चीनबाट परिचालित छन्, जबकि वास्तविकता कतै मेल खाँदैन । 

भारतका लागि पूर्व नेपाली राजदूत दीपकुमार उपाध्यायले लोकान्तरसँगको पछिल्लो कुराकानीमा आईएनजीओसँगको निकटताका कारण विश्वमै नेपालका कम्युनिस्टसँग काम गर्न सजिलो हुन्छ भनेर कूटनीतिज्ञहरूले भन्ने गरेको प्रसंग सुनाएका थिए ।

नयाँ सरकार गठनसँगै आफ्नो शक्ति र प्रभाव बढाउन शक्तिकेन्द्रले प्रतिस्पर्धा गरिरहेका छन् । भारतका लागि अर्का एक पूर्व नेपाली राजदूत नेपालमा अहिले बनेको समीकरणको पक्षमा भारत नरहे पनि नयाँ सरकारलाई आफू अनुकूल बनाउन उसले प्रयास गर्ने बताउँछन् । 

‘भारतको चाहना अहिले कांग्रेसको नेतृत्व या कांग्रेसको समर्थन रहेको सरकार बनोस् भन्ने थियो, त्यसो भएन भन्दैमा उसले अहिलेको सरकारको विरोध गर्दैन, बरु आफू अनुकूल बनाउन प्रयास गर्छ,’ उनले लोकान्तरसँग भने । 

नेपालमा नयाँ सरकार बनेसँगै शक्तिकेन्द्रले आफ्नो सक्रियता बढाउनु स्वाभाविक भए पनि प्रधानमन्त्रीले सन्तुलन कायम राख्नुपर्ने कूटनीतिक मामिलाका जानकारहरू बताउँछन् । 

चीनका लागि पूर्व नेपाली राजदूत टंक कार्की असंलग्नता र तटस्थताको मामिलामा प्रधानमन्त्री तरबारको धारमा हिँड्न सक्नुपर्ने बताउँछन् । 

‘नयाँ सरकार गठन भएसँगै नेपाल आफ्नो काखमा बसिराखोस् भन्ने शक्ति राष्ट्रको चाहना होला । चाहे जुनसुकै सरकार होस्, फरेन पोलिसी आइडियोलोजीले गाइड गर्नुहुँदैन । असंलग्नता र तटस्थताको मामिलामा तरबारको धारमा हिँड्न सक्नुपर्छ,’ कार्कीले लोकान्तरसँग भने । 

प्रचण्डको अग्निपरीक्षा

२०६५ भदौमा प्रधानमन्त्री बनेपछि प्रचण्ड पहिलो विदेश भ्रमणको रूपमा चीन गएका थिए, ओलम्पिक खेलको उद्घाटन समारोहमा भाग लिन ।

प्रचण्डको पहिलो चीन भ्रमणलाई क्रमभंगता पनि भनिएको थियो । तर चीनबाट फर्केपछि विमानस्थलमा प्रचण्डले पहिलो औपचारिक भ्रमण भारतबाट गर्ने बताए । र, औपचारिक भ्रमण भारतबाटै गरे । तर, प्रचण्डको पहिलो कार्यकाल बिर्सनलायक रह्यो । अपर्झट सत्ताबाट बाहिरिनुपरेको झोकमा प्रचण्डले भारतलाई ‘मालिक’को संज्ञा दिँदै बानेश्वरको चोकबाट चर्को आक्रोश व्यक्त गरे । 

आक्रोश मत्थर हुँदै दोस्रोपटक प्रधानमन्त्री बन्न प्रचण्डले लामो समय धैर्य गर्नुपर्‍यो । भारतको विश्वास जित्न धेरै पर्यत्न गर्नुपर्‍यो । २०७३ सालमा दोस्रोपटक प्रधानमन्त्री बनेर भारत भ्रमण गर्नुअघि एक पत्रिकालाई दिएको अन्तर्वार्तामा प्रचण्डले नरेन्द्र मोदीसँग आफ्नो ‘केमस्ट्री’ मिल्ने दाबी गरे । प्रचण्डको त्यो दाबीलाई लिएर नेपालको संसदमा व्यंग्य समेत भएको थियो । 

तेस्रो कार्यकालको प्रधानमन्त्री बन्नुअघि भारतसँग विश्वास बढाउन प्रचण्डले कुनै कसर बाँकी राखेका छैनन् । चुनावभन्दा अगावै उनले भाजपाको कार्यालयको भ्रमणदेखि नरेन्द्र मोदीका विश्वासपात्रहरूसँग भेट गरिसकेका छन् । औपचारिक घोषणा नभए पनि प्रचण्डले पहिलो औपचारिक भ्रमण भारतबाटै गर्ने निश्चित छ ।

प्रधानमन्त्री बनेपछि भारतीय टेलिभिजन एबीपी न्युजलाई दिएको अन्तवार्तामा प्रचण्डले आफू कुनै मुलुकपरस्त नबन्ने बताएका थिए । ‘मैले शुरूदेखि नै भन्दै आएको छु म प्रो–नेपालवाला लाइनमा छु । भारत, चीन र अरू अन्तर्राष्ट्रिय मित्रहरूसँग राम्रो सम्बन्ध बनाउनु सरकारको उद्देश्य हुनेछ,’ हिन्दी भाषामा दिएको अन्तर्वार्तामा प्रचण्डले भनेका छन् ।

विशिष्ट भौगोलिक अवस्था र भूराजनीतिक परिस्थितिका कारण प्रधानमन्त्रीले कूटनीतिक सन्तुलन कायम गरेरै हिँड्नु नेपालको हितमा हुने जानकारहरू बताउँछन् । 

‘हाम्रा निम्ति चीन र भारतजस्ता राइजिङ पावरसँग सेन्सेटिभ भएर काम गर्नु जरुरी छ, यसको अर्थ के होइन भने अमेरिका र युरोपलाई बेवास्ता गरेर जानुपर्छ,’ पूर्व राजदूत कार्की भन्छन् । 

पढ्नुहोस्, यो पनि :

'भारत र चीनबीचको तरुल होइन, पिङ बन्नुपर्छ'