विक्रम संवत् २०३२ सालमा विकट पहाडी जिल्ला बाजुराबाट भीमबहादुर सिंह कञ्चनपुरको दोधाराचाँदनी नगरपालिका–४ लठ्ठाघाट बसाइँ सरे । भारतसित सीमा जोडिएको दोधाराचाँदनीमा २०२२ साल सेरोफोरामा बसाइ शुरूआत भए पनि त्यहाँका नागरिकले २०६० सालसम्म भौगोलिक विकटताको सामाना गर्नुपर्‍यो ।

महाकाली नदी पारीको टापु दोधाराचाँदनी आवागमनमा भारतीय बाटो (वनबासा पुल) वा महाकाली नदीबाट किस्ती (डुंगा) मा ओहोरदोहोर गर्नुपर्ने २ विकल्प स्थानीयवासीमा थिए । दोधाराचाँदनीमा झोलुङ्गे पुल बन्नुअघि महाकाली नदीमा सञ्चालन हुने किस्ती चलाएर स्थानीय ओहोरदोहोरदेखि सरसामान ओसारपसारमा २० वर्षभन्दा बढी समय खर्चिएका ७४ वर्षीय भीमबहादुर सिंह अहिलेको विकास देख्न आश्चर्य मान्छन् ।

विक्रम संवत् २०३५ सालदेखि लगातार २० वर्ष महाकालीमा किस्ती चलाएका सिंहले महिनाभरि किस्ती चलाएबापत पारिश्रमिक २० रुपैयाँ लिएर काम गरेको विगत सुनाए ।

‘वनबासाबाट आउन जान भारतीय थिचोमिचोभन्दा पनि बैलबन्द सामुदायिक वन क्षेत्रमा डाका लाग्थे,’ उनले भने, ‘त्यो बेला तत्कालीन चाँदनी गाविसबाट ठेक्का प्रक्रियाबाट किस्ती चल्थ्यो ।’ उनले ठेकेदारले किस्ती सञ्चालनका लागि वार्षिकरूपमा ठेक्का लिए पनि किस्ती सञ्चालनको मुख्य जिम्मेवारी भने आफूले नै सम्हालेको बताए ।

‘वर्षात् उर्लिएको महाकालीमा मान्छे र सामान सार्दा पनि कहिल्यै अप्रिय घटना मेरो किस्तीबाट घटेन,’ उनले भने, ‘त्यो बेलाको विकटता र अभाव सुनाउँदा अहिलेको पुस्तालाई कथाजस्तै लाग्नसक्छ ।’ तत्कालीन दोधारा र चाँदनी गाविस जोडिएर बनेको दोधाराचाँदनी नगरपालिका अहिले पनि नदीनालाबाट घेरिएको भए पनि सडक, पुल लगायतका संरचना निर्माणले समस्याबाट टाढा छ ।

‘ओदाली (भीमदत्त नगरपालिकातर्फ) बाट सवारी र सामान राखेर अहिले झोलुङ्गे पुल भएको ठाउँमा झार्थें,’ सिंहले भने, ‘किस्ती ठेकेदारको तलब थोरै भए पनि कमिसनले घर खर्च चलिहाल्थ्यो ।’ उनका अनुसार त्यो बेला महाकालीमा एउटा ठूलो र अर्को सानो गरी २ वटा किस्ती चल्थे । किस्ती चलाउन आफूसहित ४ जनाको टोली हुने गरेको उनले बताए ।

‘प्रतिव्यक्ति महाकाली तारेको ५ रुपैयाँ भाडा थियो,’ उनले भने, ‘सहयोगीसहित ४ जनाको टोली भए पनि मुख्य चालक म नै थिएँ ।’

उनले किस्तीमा ४०–४५ क्विन्टलसम्म सामान तारेको सुनाए । ‘यहाँ गहुँ पिसाउन हिँडेर वनबासा जानेदेखि पानीका लागि कुवा खनेर प्यास मेटाइन्थ्यो,’ उनले भने, ‘झोलुङ्गे पुल बनेपछि किस्तीको काम सकियो ।’

हिउँदमा महाकाली नदी हिँडेर वारपार गर्ने दोधाराचाँदनीवासी अहिले सुदूरपश्चिमको आर्थिक स्मृद्धिको ढोकामा छन् ।
 
यहाँ ४ लेनको पक्की मोटरेबल पुलदेखि दोधाराचाँदनी नगरपालिका–१ मा सुक्खाबन्दरगाह प्रस्तावित भएर काम प्रक्रियामा अघि बढेको छ । किस्तीको ठेक्का हुँदा तत्कालीन चाँदनी गाविसमा ४/५ हजार रुपैयाँमा वार्षिक ठेक्का हुँदै शुरू भए पनि पछि गरेर एक/डेढ लाखसम्म रकम वार्षिकरूपमा संकलन गर्ने गरी ठेक्का हुने गरेको उनको भनाइ छ ।

‘वर्षात्मा स्थानीयवासी महाकालीको भेल देखेर किस्ती चढ्न धेरै डराउँथे पनि,’ उनले भने, ‘दोधाराचाँदनीको व्यापार नै किस्तीको भरमा हुन्थ्यो ।’

दैनिक एकपटक मात्रै किस्ती महाकालीमा चल्ने गरेको भए पनि स्थानीयलाई धेरै सहज भएको सिंहको भनाइ छ । ‘किस्तीमा पानी भरिँदा सफा गर्ने मात्रै २ जना हुन्थे,’ उनले भने, ‘महाकाली तार्न यहाँ २ वटा घाट बढी सञ्चालनमा थिए ।’

महाकाली नदीमा विक्रम संवत् २०५८ सालमा झण्डै डेढ किलोमिटर लम्बाइको झोलुङ्गे पुल बनेपछि दोधाराचाँदनी मूलधारसित जोडिन पुगेका थिए । पछिल्लो समय सडक सञ्जालको व्यापक निमार्णदेखि महाकाली नदीमा ४ लेनको पक्की पुलसँगै ६ लेनको पहुँचमार्ग बनेपछि दोधाराचाँदनीको स्वरूपमै परिर्वतन आएको छ । यहाँ कौडीको भाउमा बिक्री हुने जमिन अहिले करोड रकममा बिक्री वितरण हँुदैछ ।

‘त्यो बेला साइकल नहुने दोधाराचाँदनीमा अहिले घरैपिच्छे मोटरसाइकल छन्,’ उनले भने, ‘मुलुकको व्यवस्था फेरिएसँगै विकासले फड्को मारेको दोधाराचाँदनीले पनि हो ।’