कात्तिक ३०, २०८०
केही वर्षअघि विद्वान प्राध्यापक डा. अभि सुवेदीले कान्तिपुरमा लेख्नुभएको एउटा प्रसंगबाट आजको चर्चा शुरू गर्नु उपयुक्त हुनेछ । त्यस प्रसंगमा नेपाली कांग्रेसका वर्तमान सभापति शेरबहादुर देउवाले पूर्व प्रधानमन्त्रीको हैस...
- धर्मराज पाण्डे
आइरिश लेखक जोनाथन स्विफ्टको उपन्यास गुुलिभर्स ट्राभल्समा गुुलिभर भन्ने एउटा प्रमुुख पात्र छन् । उपन्यासमा उल्लेख भएअनुुसार, उनी बेलायतको नटिङहामशायरका मध्यमवर्गीय मानिस हुुन् । नयाँ ठाउ घुुम्नमा उनको रुचि छ । त्यसैले उनी समुुद्र्र हुुँदै लामो यात्रा तय गर्छन् ।
यात्राकै क्रममा उनी यस्तो राज्यमा पुुग्छन् जहाँका मानिस अत्यन्त होचो कदका छन् । त्यो राज्यको नाम लिलिपुुट हो । गुुलिभर आफैं छ फीटभन्दा बढी अग्ला छन् तर लिलिपुुटियनहरूको उचाइ जम्मा ६ इन्च छ । त्यत्रो अजङ्गको मान्छे देख्दा लिलिपुुटियनहरू शङ्का गर्छन् र उसलाई विभिन्न तरिका अपनाएर थुुनामा राख्छन् । गुुलिभरलाई सबै पुुड्काहरू देखेर र लिलिपुुटियनहरू अग्लो मानिस नियालेर अचम्मित हुुन्छन् । पछि ती होचा कदका मानिसहरू गुुलिभरको भयानक शरीर देखेर सम्मान गर्छन्, बसोबासको प्रबन्ध गर्छन् र उनलाई सुुत्ने ठूलो खाट बनाइदिन्छन् । भलै उनीहरूले गुुलिभरप्रति उनीहरूको शंका छ ।
यसै कथासँग मेल खाने गरी नेपाली जनताले तत्कालीन राजतन्त्रलाई बाध्यात्मक सम्मान गर्यो र अहिलेको नेतृत्वप्रति पनि सम्मान देखाइरहेको छ ।
नेपालको इतिहासमा पनि कुुनै समय राजतन्त्रलाई गुुलिभर जस्तै मानिथ्यो । खासगरी जंगबहादुरको निरङ्कुश शासनको अन्त्यको लागि १९९७ मा टंकप्रसाद आचार्यको नेतृत्वमा प्रजा परिषद् नामक संस्थाको गठन भयो । उक्त संस्थाका सदस्यहरूमा चार शहीद शुक्रराज शास्त्री, गंगालाल श्रेष्ठ, धर्मभक्त माथेमा र दशरथ चन्द थिए । पछि २००६ सालमा नेपाली कांग्रेसको स्थापना भयो जसले सशस्त्र क्रान्तिको घोषणा नै गरी आफ्नो गतिविधिलाई अगाडि बढायो । महाराज त्रिभुवनलाई राणाहरूले सुनको पिँजडामा थुनेको जस्तो व्यवहार गरेपछि उनी भारतीय दूतावासमा शरण लिन पुगे ।
पुष्पलालको नेतृत्वमा गठन भएको नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी र नेपाली कांग्रेसको सहयोगले त्रिभुवनले आफ्नो पुर्ख्यौली राज बिरासत पुनर्बहाली गर्ने अवसर पाए । देशमा प्रजातन्त्रको स्थापना भयो । नेपालको अन्तरिम शासन विधान अन्तर्गत जनतालाई केही अधिकार दिइयो । तर यो पनि गुलिभरकै रूप थियो । महाराजाधिराज नरम भए पनि उनले आफ्नो पुर्ख्यौली बिरासत धानेका थिए । प्रजातन्त्र केही प्रजातान्त्रिक अभ्यास भए पनि त्यो पूर्ण रूपमा जनताका अधिकारको उपलब्धिको अवस्था थिएन ।
त्यतिखेर सक्रिय संवैधानिक राजतन्त्र बहाल थियो अर्थात् म र मेरा वंशज शासक हुन् र अरू मेरो निर्देशनमा चल्ने प्रजा । जस्तो कि जोनाथन स्विफ्टको गुलिभर पात्र लिलिपुटियनप्रति पनि भद्र, शान्त र सहयोगी देखिन्छ । त्रिभुवन राजा भए पनि प्रायः उनी बिरामी हुनाले कामकाजी मात्र भए । सानैदेखि उनका पुत्र महेन्द्रलाई कुटिल चाल सिक्ने अवसर मिल्यो । त्यसैले त महेन्द्रले २०१७ साल पुस १ गते आफूअनुकूल संविधानको व्याख्या गरी दलीय गतिविधिमाथि प्रतिबन्ध लगाए र पञ्चायती व्यवस्थाको सूत्रपात गरे ।
महेन्द्र महाराजले २०१९ सालमा आफ्नो बलबुतामा ल्याएको संविधानले उनको तजबिजमा शासन सञ्चालन भयो । जनताले चाहेको प्रतिनिधि चुन्ने अधिकारमा संविधानतः बन्दी लगाइयो । फलस्वरूप, उक्त संविधानमा रहेको जनमतसंग्रह शब्दको प्रयोग गरी २०३६ सालमा पञ्चायत कि बहुदलको जनमतसंग्रहमा पञ्चायती व्यवस्थाको पक्षमा ५४.८ प्रतिशत मत पर्यो भने बहुदलको पक्षमा ४५.२ प्रतिशत मत खस्यो । यो पनि प्रजातान्त्रिक अभ्यास नै थियो तर लोकतान्त्रिक होइन ।
मान्छेहरू प्रजातन्त्र र लोकतन्त्र एकै हो भन्ठान्छन् । तर मलाई लाग्दैन, अंगे्रजी शब्दकोषको डेमोक्रेसीले नेपाली राजनीतिको अन्तर्यमा जनताको शासन भन्ने जनाउँछ, भलै मान्छेहरू सारभूत रूपमा यसलाई एउटै ठान्ने गर्छन् । प्रजातन्त्रमा राजा हुन्छ, त्यहाँ आमजनता प्रजा हुन्छन् । तर लोकतन्त्रमा जनताको मात्र जनताको शासन हुन्छ । अझै भनौं गणतन्त्र लोकतन्त्रको विकसित रूप हो । हुकुम प्रमाङ्गीबाट जे आदेश हुन्छ, सो काम हुन्छ । कतिपयले यस जनमतसंग्रहलाई राजतन्त्र जालझेलपूर्ण भने तर त्यहाँ कुुनै कदम थिएन । मात्र थियो त जनताको केही भय, त्रास र केहीको पञ्चायतप्रतिको आस्था । गाउँ–गाउँमा पञ्चायतले मुुखियाहरूको नियुुक्ति गरेको थियो । ती मुुखियाहरूको गाउँहरूमा राम्रो प्रभाव थियो । जनतामा पञ्चायतविरुद्ध बोल्ने र लड्ने शक्तिको अभाव भयो । अझ भनौं, राजामहाराजलाई फालेर नयाँ लोकतान्त्रिक व्यवस्था कायम गर्न सकिन्छ भन्ने दूरदर्शी र आन्दोलनको नेतृत्वको खडेरी पर्यो ।
निरंकुुश पञ्चायती व्यवस्थाको लामो समयसम्मको ज्यादती, अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको अपहरण, राजनीतिक गतिविधिमा प्रतिबन्ध लगाएपछि आन्दोलनको झिल्को बिस्तारै सल्किने देखियो । तत्कालीन कम्युुनिस्ट पार्टीहरू र नेपाली कांग्रेस नेतृत्वमा २०४६ सालको आन्दोलनको सूत्रपात भयो । त्यो आन्दोलन दमनविरुद्ध र जनमाग अनुुसार नै थियो । आन्दोलनको आँधीबेहरीले अन्ततः दरबारको पटाङ्गिनीमा भुुइँचालो गयो र वीरेन्द्रले घुँडा टेके ।
तर वीरेन्द्र महाराज अत्यन्तै कुुटिल थिए । दलहरू र दरबारबीच वार्ता भयो । नयाँ संविधान निर्माण गर्ने सहमति भयो र २०४७ सालमा संवैधानिक राजतन्त्रसहितको संविधानको घोषणा भयो । यस संविधानले प्रजातन्त्रको पुुनर्बहाली त गर्यो तर पूर्ण लोकतान्त्रिक व्यवस्थालाई संस्थागत गरेन । दलहरूले यस संविधानलाई विश्वकै उत्कृष्ट संविधान माने तर संविधान उत्कृष्टका नाउँमा असंशोधनीय हुुने कुुरा उल्लेख गरे । ती अल्पसोच भएकालाई के थाहा, संविधान धर्मशास्त्र जस्तो होइन जुुन एकपटक लेखेपछि थपघट गर्न मिल्दैन । कुुनै पनि चीज आफैंमा अनन्तकालसम्म उत्कृष्ट हुँुदैन, समयअनुुसार परिवर्तन वा संशोधित हुुनु जरूरी छ । यसमा पनि दलीय नेतृत्व चुुक्यो । राजा वीरेन्द्र कूटनीतिक रूपमा सफल र दलीय नेतृत्व आंशिक सफल भए ।
नेपालको सार्वभौमसत्ता नेपाली जनतामा निहित संविधानको निर्माण सँगै नेपाली जनता अधिकारसम्पन्न भए । निर्वाचनमार्फत जनताले चाहेअनुुसारको जनप्रतिनिधि छान्ने मौका मिल्यो । तर निर्वाचित जनप्रतिनिधिले जनअपेक्षा अनुुसार काम गरेनन् । जनताका दैनन्दिन जीविकाका सवालमा तात्त्विक फरक आएन । यिनै बेथिति र अकर्मण्यतालाई लिएर डा. बाबुुराम भट्राईले शेरबहादुुर देउवाको सरकारसमक्ष ४० बुुँदे माग राखे ।
उक्त मागहरू राखेको धेरै समयसम्म पनि सरकारबाट कुुनै खालको सम्बोधन भएन । फलतः २०५२ फागुुन १ मा माओवादी जनयुुद्धको शुुरूआत भयो । उक्त जनयुुद्ध सर्वहारावर्गको मुुक्ति, देशमा व्याप्त भ्रष्टाचार र एकात्मक सामन्ती राज्यसत्ताको अन्त्यका लागि थियो । एकातिर माओवादी युुद्धको विस्तार, अर्कोतिर सरकारको फौजी हमला चलिरहेका बेला राजा वीरेन्द्रको रहस्यमय हत्या भयो । राजगद्दीमा माइला महाराजको आगमन भयो । तर राजा ज्ञानेन्द्रको राजारोहणसँगै उनमा मत्ता हात्तीको भूत सवार भयो । उनले मनपरी सरकारको प्रधानमन्त्री तोक्ने र विघटन गराउन थाले । उनले दलीय नेतृत्वको शेरबहादुुर देउवाको सरकारलाई अक्षम घोषणा गर्दै सम्पुूर्ण राज्यशक्ति आफ्नो हातमा लिए । दलहरू शाही दमनको शिकार बने । माओवादी जनयुुद्धले झन् झन् सफलता हासिल गर्यो । अन्ततः तत्कालीन माओवादीको हात, दलहरूको साथ र ज्ञानेन्द्रको लातले दोस्रो जनआन्दोलनको शुरूआत २०६२ चैत २४ बाट भयो । ज्ञानेन्द्रको निरंकुशता बढ्दै गयो, आन्दोलन चर्किंदै गयो । २०६३ वैशाख ११ मा आएर ज्ञानेन्द्र महाराजका नौ नाडी गले र जनताको नासो जनतालाई फर्काएको घोषणा गरे ।
नेपालमा २०६२/२०६३ को जनआन्दोलनले लोकतन्त्रको जग बसाल्ने आधार खडा गर्यो । समानुुपातिक समावेशिता, धर्मनिरपेक्षता, संघीय शासन प्रणालीमा आधारित राज्यको पुुनःसंरचना, गणतन्त्रको स्थापनार्थ नेपालको अन्तरिम संविधान २०६३ को घोषणा र २०६४ चैत २८ मा ऐतिहासिक संविधानसभाको निर्वाचन भयो । यसको पहिलो बैठक २०६५ जेठ १५ मा बस्यो अनि यसले बिरासतयुुक्त शाहीतन्त्रको सदाका लागि मसानघाटमा समाधिस्थ गरी गणतन्त्रको घोषणा गरियो । देशमा १४० वर्ष पुुरानो राजतन्त्रको अन्त्यसँगै जनतामा नयाँ जोशजाँगर र उत्साह पलायो । तर संविधान निर्माण गर्ने जनमत पाएको संविधानसभाले संविधान दिन नपाउँदै विडम्बनापूर्ण तवरले विघटन हुुन पुुग्यो । दलहरूमा अपरिपक्वता र आपसी बेमेल देखियो । फेरि एकपटकका लागि संविधानसभाबाट संविधान निर्माणका लागि २०७० मंसिर ४ मा दोस्रो संविधानसभाको निर्वाचन भयो । यससँगै दोस्रो संविधानसभाले २०७२ असोज ३ मा नयाँ सविधान दियो । यस संविधानले नेपाल मुूर्त रूपमा संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रमा प्रवेश गर्यो । नयाँ संविधानले संघीय नेपाल अन्तर्गत सात प्रदेश कायम गरियो । गणतन्त्रको स्थापना, धर्मनिरपेक्षता, देशमा एकात्मक शासनको व्यवस्थाको अन्त्य गरी संघीय शासन प्रणाली, समावेशी समानुुपातिक प्रतिनिधित्व नयाँ सविधानका नयाँ विशेषता हुुन् । सोही संविधानलाई टेकेर स्थानीय तह, प्रदेश र संघीय तहको निर्वाचन सम्पन्न भयो र देश नयाँ जनमतको बलियो स्थायी सरकार पाएको छ ।
लोकतान्त्रिक संघीय गणतन्त्रको संस्थागत विकासका लागि नयाँ कानूनहरूको निर्माण र सर्वपक्षीय सहमति चुुनौतीको विषय थियो । गठन भएको नयाँ सरकारले एक वर्ष पुुगिसक्दा आंशिक मात्र सफलता हासिल गरेको छ । समृद्ध नेपाल, सुुखी नेपाली सरकारको नारा अन्तर्गत व्यावहारिक रूपमा कार्यान्वयन गर्नुु आजको आवश्यकता हो । यसका लागि राजनीतिक विकासको जगमा आर्थिक विकास प्रमुख विषय हो । सरकारका ठूला–ठूला योजना र कार्यक्रम छन् । तर ती भव्य कार्यक्रमहरू कति लाभदायक छन् ? त्यसको समीक्षा गर्नुपर्दछ । कस्तो विकास, के विकास, कत्रो विकास, नेपाललाई चाहिएको छ, सोही अनुसार चल्नुपर्दछ । पटकपटक योजना बनाउने अधिकार अबको नेतृत्वलाई छैन, काम गर्ने हो । लोकतन्त्रका आधारभूत कुराहरूमा आवधिक निर्वाचन, विधिको शासन, नागरिकका अधिकारको संरक्षण त हुन्छ ।
नेपालको सन्दर्भमा नेपालको माटो सुहाउँदो विकास पनि लोकतन्त्रको संस्थागत विकास हुनेछ । जनमत र जनअपेक्षा अनुसार प्रत्येक नेपालीले अनुभूत गर्ने खालको सकारात्मक परिवर्तन हुनुपर्दछ । अन्यथा, लोकतन्त्रमाथि नै धोका भएको ठहर्छ र उपन्यासका पात्र लिलिपुटियनहरूले नेतृत्वको कार्यशैलीप्रति प्रश्न मात्र होइन, जनसजाय नै हुन सक्छ । लोकतन्त्रमा देशलाई उपन्यासको पात्र गुलिभरजस्तो व्यक्तिगत स्वार्थमा लाग्ने नेतृत्व होइन, विश्वसनीय नेतृत्व चाहिन्छ ।
(पाण्डे राजनीति शास्त्रका विद्यार्थी हुन् ।)
केही वर्षअघि विद्वान प्राध्यापक डा. अभि सुवेदीले कान्तिपुरमा लेख्नुभएको एउटा प्रसंगबाट आजको चर्चा शुरू गर्नु उपयुक्त हुनेछ । त्यस प्रसंगमा नेपाली कांग्रेसका वर्तमान सभापति शेरबहादुर देउवाले पूर्व प्रधानमन्त्रीको हैस...
नेपालको सार्वजनिक प्रशासन, विशेषतः निजामती सेवामा व्यावसायिक सदाचारिता विकास भएन भन्ने प्रश्न समय समयमा उठ्दै आएको छ । कर्मचारीमा स्वाभाविक रूपमा हुनुपर्ने कार्यसम्पादनलाई व्यवस्थित बनाउने सीप, संस्कार र अनुभवजन्य...
उमेरले ३५ वर्ष पुग्नै लाग्दा मैले लोकसेवा आयोगको फाराम भरें । ३५ वर्ष कटेको भए फाराम भर्न पाउँदैनथें, तर नियुक्ति लिँदा भने ३५ वर्ष कटिसकेको थिएँ । लोकसेवा आयोगको सिफारिशअनुसार क्षेत्रीय सिञ्चाइ निर्देशनालयले...
आज ‘सबैका लागि मर्यादित जीवन’ को आदर्श वाक्यसाथ अन्तर्राष्ट्रिय गरिबी निवारण दिवस मनाइँदै छ । भोक, रोग, अभाव र आवश्यकता पूरा भएपछि मात्र मानवीय मर्यादा पाउन सकिन्छ । नेपालमा गरिबी र असमानताका विभि...
मखमली फुल्दा, मार्सी धान झुल्दा बहिनी आउने छिन्, दैलाको तस्वीर छातीमा टाँसी आँसु बगाउने छिन् .....। हाम्रो समयका चर्चित गायक नारायण रायमाझीको ‘नमुछे आमा दहीमा टीका’ बोलको गीत नि...
राजधानी काठमाडौंबाट कयौं सय माइल टाढा रहेका जाजरकोट र रुकुम पश्चिम यतिबेला भूकम्पले इतिहासकै सर्वाधिक पीडामा छन् । गोधूलि साँझसँगै ओठ काँप्ने जाडो शुरू हुन थाल्छ । आमाको मजेत्रोमा लपेटिएका बच्चाहरू चि...
सामान्यतः मानव समाजको आजसम्मको इतिहास जनयुद्धको इतिहास हो भन्दा फरक पर्दैन । किनकि, समयका प्रत्येक खण्डमा चाहे ती स्पाटाहरू होउन् या चार्टिष्टियन, सिलेसियाली होउन् या कम्युनाडोहरू अनि वोल्सेभिक–भियतकङ्&ndash...
रूढिवादी र पछौटे समाजले सधैँभरि अवतारको प्रतीक्षा गर्दछ । प्रतीक्षा गर्नेले आफू केही पनि कर्म गर्दैन र उसलाई पौरखमा त्यति विश्वास पनि हुँदैन । सामान्यतया व्यक्तिगत जीवनमा भाग्य र सामाजिक जीवनमा अवतारको प्रत...
कसैले आएर सत्य भनेको के हो ? भनेर सोध्यो भने हामी अलमलिन्छौँ । कसैले केही भनौँला कसैले केही । अझ कसैले त सत्य भनेको सत्य नै हो भन्न पनि बेर लगाउन्नौँ । तर सत्य त्यो मात्र होइन । सत्य भनेको हामी आफैँ हौँ । सत्य...