पश्चिम नेपालको ग्रामीण भेगमा अझैपनि वस्तु विनिमय प्रणाली अर्थात् एक वस्तुसँग अर्को वस्तु साटासाट गर्ने प्रथा कायम छ ।

वित्तीय साक्षरताको ज्ञान नहुँदा अझैसम्म एक वस्तुबाट अर्को वस्तु साटासाट गरी आफ्नो आवश्यकता पूर्ति गर्ने पुरानो प्रणाली कायमै रहेको हो ।

आधुनिकताको क्रमसँगै वस्तु वा सेवा खरिदका लागि मुद्रा, क्रेडिट कार्ड, चेक तथा इलेक्ट्रोनिक पेइमेन्ट प्लेटफर्महरू विनिमयका माध्यमका रूपमा चलनचल्तीमा छन् तर भारत र चीनसँग सीमा जोडिएका नेपालको पश्चिम तराईका बाँके, बर्दिया, कैलाली, कञ्चनपुर जिल्लाका साथै सुदूरपश्चिमको पहाडी क्षेत्र बझाङ, बाजुरा लगायतमा नून, बाख्रा, खाद्य सामग्री, जडिबुटीलगायत वस्तु साटफेर गर्ने प्रचलन कायम छ ।

पहाडी क्षेत्रमा चिनियाँ तथा तराईमा भारतीय व्यापारीहरू वस्तु विनिमयका लागि आइपुग्ने गरेका छन् ।

कैलालीको कैलारी गाउँपालिका–७ का वडा अध्यक्ष कमल चौधरीले भारतका विभिन्न ठाउँबाट आउने बिचौलिया र स्थानीय नेपालीबीच धान, गहुँ, मसुरोलगायत जिन्सी पदार्थसँग आलु, खुर्सानी, सिद्रा, सखरखण्ड, मिठाइलगायत वस्तु सटासाट हुँदै आएको बताए ।

आर्थिक प्रणालीसम्बन्धी ज्ञानको अभाव तथा बैंक तथा वित्तीय संस्थाको कम उपस्थिति रहेका तराईका बस्तीमा सो कार्य हुँदै आएको अध्यक्ष चौधरीको भनाइ छ, जसको मारमा सर्वसाधारण नेपाली परेका छन् । 

वित्तीय ज्ञानको कमीका कारण नेपालीहरू भारतीय नागरिकहरूबाट सस्तो र कम गुणस्तरका खाद्य वस्तुहरू महंगोमा खरिद गर्दै आएका छन् ।

कैलारी गाउँपालिका–६ का भल्मन्सा गंगाराम महतोका अनुसार आजभोलि गाउँघरमा २ अंश धानबाट एक अंश आलु सटासाट हुँदै आएको छ । २ पसेरी धान (५ किलो)ले १ किलो खुर्सानी साट्ने काम हुँदै आएको छ । त्यस्तै, ६ पसेरी धान (१५ केजी) ले १ केजी गुणस्तरहीन सिद्रा पनि साटिँदै आएको भलमन्सा महतोले बताए ।

सुदूरपश्चिम प्रदेश सरकारका आर्थिक मामिला तथा योजना मन्त्री झपट बोहरा गाउँघरमा अझैपनि वित्तीय साक्षरताको कमीले वस्तु विनिमय जारी रहेको औल्याउँछन् । वस्तु विनिमय आफैँमा नराम्रो नभएपनि वित्तीय साक्षरतको कमी र वित्तीय संस्थाको पहुँचले अर्थतन्त्रमा प्रभाव पारिरहेको उनको भनाइ छ ।

वित्तीय साक्षरता अभिवृद्धिकै लागि प्रदेश सरकारले वित्तीय सम्मेलन गरेको बताउँदै उनले सीमावर्ती क्षेत्रका साथै ग्रमीण भेगमा पनि साक्षरता पुर्‍याउन सरकार प्रतिबद्ध रहेको जनाए ।

यसैबीच कैलाली बहुमुखी क्याम्पसका सह–प्रध्यापक एवं सहकारीविद् डा. गोविन्दराज जोशीले ग्रामीण भेगमा अशिक्षा र कमजोर आर्थिक अवस्था तथा किसानका कृषि उपजले बजार मूल्य नपाउँदा भैरहेको वस्तु विनिमय प्रथाबाट नेपाली किसानहरू भारतीय बिचौलियाबाट ठगिँदै आएको औल्याए ।

विकसित देशहरूमा मुद्रा विनिमय प्रणाली समेत हट्ने क्रममा रहेको जानकारी दिँदै उनले नेपालको ग्रामीण भेगमा भने वस्तु विनिमय प्रणाली कायमै रहनुले मुलुकको कमजोर आर्थिक अवस्थालाई दर्शाइरहेको बताए ।

वस्तु विनिमय प्रथा हटाउनको लागि राज्यले ग्रामीण भेगमा वित्तीय साक्षर पुर्‍याउनु पर्ने तथा कृषि उपजको प्रभावकारी बजारीकरणमा राज्यले ध्यान दिनुपर्ने सुझाव उनले दिए ।