मंसिर ३, २०८०
मखमली फुल्दा, मार्सी धान झुल्दा बहिनी आउने छिन्, दैलाको तस्वीर छातीमा टाँसी आँसु बगाउने छिन् .....। हाम्रो समयका चर्चित गायक नारायण रायमाझीको ‘नमुछे आमा दहीमा टीका’ बोलको गीत नि...
यतिबेला राष्ट्रिय एकता दिवसबारे दुईथरी बहस सतहमा देखिएका छन् । एकथरी पृथ्वीनारायण शाहलाई राष्ट्रनिर्माताका रूपमा इतिहास र वर्तमानसँगै भविष्यमा पनि स्थापित गर्न चाहन्छन् । यसलाई पहाडे सामन्तवादी सोचका रूपमा कथित प्रगतिवादीहरू हेर्दछन् । अनि अर्काथरी चाहिँ पृथ्वीनारायणलार्ई सामन्ती सत्ताको निर्माताका रूपमा हेर्दछन् । साथै सामन्ती सत्ताको निर्माणमा उनको ठूलो योगदान रहेको मान्यता दोस्रो वर्गका मानिसले राख्ने गरेको पाइन्छ ।
तर राजतन्त्रको विरोधमा जोकोहीले पृथ्वीनारायणको आलोचना गर्छन् भने त्यो घोर अन्याय र एकतर्फी विश्लेषण हुनेछ । राजतन्त्र त्यतिबेला विश्वभरि नै थियो । पृथ्वीनारायण थिएनन् भने अर्को कोही त राजा हुन्थ्यो नै । राजतन्त्रको शुरुवात उनले गराएका हुन् र ? उनी इतिहासको निरन्तरताका एउटा सिलसिला मात्र थिए । पृथ्वीनारायणले केही त्यस्ता योगदान गरे जसका काराण शाहवंशीय राजाहरूमध्ये उनलाई इतिहासले अटल सगरमाथा बनाएर उभ्याउन सफल भयो ।
म यहाँनेर राजतन्त्रको वकालत पनि गरिरहेको छैन, न त सबै राजाको स्मृतिमा राष्ट्रिय उत्सव मनाउन भनिरहेको छु । म यस आलेखमा तिनै युगपुरुषको जन्मलाई उत्सव मनाउन भनिरहेको छु जो यसका हकदार पनि हुन् । उनले हामीलाइ एकताको सूत्रमा बाँध्न आफ्नो जीवनकाल खर्चिए । हुन त यो तर्कलाई जता मोड्न पनि सकिन्छ अनि उनको कामलाई पेशाको एक अंगका रूपमा जोडेर हेर्न पनि सकिन्छ । उनी राजकर्मको पेशा गर्थे अरूले झैं तर इतिहासमा तिनै अमर रहन्छन् जसले पेशामा अद्भुत सफलता पाउँछन् ।
म यहाँ पृथ्वीनारायणको एकतालाई समाज विकासको चरणका रूपमा जोड्न चाहिरहेको छु । समय र आधुनिकताको विकाससँगै विबकासका परिभाषा र स्वरूपहरू बदलिएका छन् । रुसोदेखि कार्ल मार्क्ससम्म र अन्य विद्वानहरूले समाज विकासको चरणलाई विभिन्न स्टेजका रूपमा स्वीकारेका पनि छन् र आ–आफ्नो विकासका मोडलहरू प्रस्तुत गरेका छन् ।
म पृथ्वीनारायणको तत्कालीन समयमा गरिएको राज्यको सिमाना विस्तारको अभियानलाई त्यही विकासकै चरणको रूपमा लिन्छु । भलै विकासको परिभाषा अहिलेको युगमा बदलिएको होस् । तर एकसमय (जब पृथ्वीनारायण शाह राजा थिए) विकासको मूल अवधारणा नै राज्यको सिमाना विस्तारसँग जोडिएको थियो । त्यो समय अहिलेको व्यापार विस्तार र संरचनात्मक विकास जस्तै सिमाना विस्तार नै विकासको मेरुदण्ड थियो ।
नेपाल एकीकरण अभियानमा तत्कालीन बाईसे र चौबीसे राज्यहरू विशाल नेपालमा विलीन भए । अहिलेको विश्वव्यापीकरणको समय हुन्थ्यो भने त्यतिखेर पृथ्वीनारायण शाह युद्धअपराधी कहलिन सक्थे । तर त्यो समय युद्ध नै सत्य थियो र सिमाना विस्तारकै युग थियो ।
जसरी माओवादी द्वन्द्वकालमा छापामार युद्ध लडियो, त्यसभन्दा जायज र समयसापेक्ष थियो पृथ्वीनारायणको एकीकरण अभियान । उनले अंग्रेज साम्राज्यले झैं उपनिवेश बनाएका पनि होइनन् । सिमाना र राज्य जीतको लहर विश्वभरि नै चलिरहेको पनि थियो । भलै युद्धका क्रममा पृथ्वीनारायणका केही आवेगका घटना बाहिर आए होलान्, कीर्तिपुरको घटना जस्तै ।
यहाँनेर म अहिले बहसको एक तर्क जोड्न चाहिरहेको छु । जो अहिले पृथ्वीनारायण शाहलाई सामन्ती सत्ताका निर्माताको रूपमा हेरिरहेका छन्, उनीहरू त्यही युद्धपछिको एकताको बलमा नै त्यो आरोप लगाउन सक्षम बनेका छन् भन्ने मलाई लाग्छ । के बुझ्न जरूरी छ भने तत्कालीन टुक्रे राज्य एकीकरण भएको थिएन भने तपाईं अहिले हिन्दुस्तानी हुनुहुन्थ्यो या पृथ्वीनारायणले एकीकरण अभियान नथालेका या युद्ध हारेका नै भएपनि तपार्इंको राज्य अर्को राज्यको कब्जामा रहन्थ्यो नै । त्यो त त्यतिखेरको विकासको आवश्यकता नै थियो ।
जसलाई हामीले निरंकुशता भनेर व्याख्या गर्यौं, जसलाई हामी अहिले युद्धअपराध भन्दैछाैं त्यो तत्कालीन समयको जुक्ति र शक्तिको संगम थियो, जसरी अहिले विकासका योजना बनाइन्छन् र कार्यान्वयन गरिन्छन् ।
हामीलाई त्यही बाईसे–चौबीसे राज्यको त्यो लोभ पनि हुनसक्छ, जहाँ तपार्इं नवराजा या नवयुवराज बन्ने सपना पाल्दै हुनुहुन्छ । तर ती सपना पृथ्वीनारायण शाहको विरोधका लागी देखिने भ्रम मात्र हुन् ।
यदि तपार्इं पृथ्वीको राष्ट्रिय एकतालाई मान्न तयार हुनुहुन्न भने कताकता तपाईंको मनले यो देश नेपाल नमानिरहेको हुनसक्छ, इतिहास बदल्नु कसैको वशको बात होइन । त्यो एकीकरण जो भइसक्यो, अहिले उठेका समर्थन र विरोधका तर्क पनि त्यही एकताको बल हो जुन पृथ्वीनारायणको हातबाट श्रीगणेश गरिएको थियो ।
त्यसैले म त्यो एकतालाई विकासको चरणको रूपमा लिन आग्रह गर्दछु । त्यो एकीकरणले दिएको विकासको स्वरूप जसले हामीलाई अनन्तसम्मको समृद्धि दिएको छ । त्यसले तराईसँग हिमाल जोडिन सम्भव बनायो, पहाडसँग मनमोहक कर्णालीलाई जोड्यो, सेतो हिमाल दन्तलहर फिजाउँदै तराईमा झुलिरहेको धान अपनत्वको नजरले हेर्न सक्ने बनायो ।
त्यो एकीकरण अभियानले प्रकृतिलाई निर्माण त गरेन, तर यो प्राकृतिक विविधतालाई एकै ठाउँमा सम्भव बनायो जसले हामी पर्यटनको क्षेत्रमा संरचनागत विकास नै नगरी प्रत्येक वर्ष चुनिएको गन्तव्यमा पर्न अब्बल बनायो । सानो देश तर जलस्रोतमा धनी मुलुक बनायो, यसको श्रेय म तपाईंको नजरका तिनै सामन्ती सत्ताका निर्माता र प्रत्येक एकता मान्न चाहनेका एकाताका प्रतिमूर्तिलाई दिन चाहन्छु ।
यही थियो त्यतिबेला पृथ्वीनारायणले गरेको विकास जो हामी अहिलेसम्म सडक, सञ्चार, शिक्षा र स्वास्थ्यका लागी कुरिरहेका छौं । म मान्दिनँ, इतिहास पढेर गलत अर्थ मात्र लगाइनुपर्छ । गल्ती देखाउन सक्नेले सही पक्षको विवेचना पनि गर्न सक्ने नैतिक धरातलको निर्माण गर्नुपर्छ, होइन भने आजको समयमा त्यसको विकल्पको सही सारथी बनेर देखाउनुपर्छ । कैयाैं सकारात्मकता बिर्सिएर गरिएको आलोचना तपाईंको स्वार्थको ढोंगभन्दा बढी केही पनि साबित हुन सक्दैन ।
हामीले अहिले आधुनिकताको आँखाबाट हेरिएको विकास र त्यस समयको विकासको स्वरूप फरक होला तर पृथ्वीनारायणले देशको आर्थिक, राजनीतिक र संरचनागत विकासमा पर्याप्त योगदान गरेका थिए । त्यतिबेला राज्य विस्तार गर्न जित्नैपर्थ्यो ।
देशको विकास अनुभूति गर्न देशको सिमानाको परिधि चौडा बनाउनैपर्थ्यो । उनले त्यसैलाई चार वर्ण छत्तीस जातको फूलबारी बनाए जुन धर्ती उनको रगत पसिनाले सिञ्चित भएको थियो । त्यसैले मलाई लाग्दैन, यसभन्दा ठूलो कुनै एकताको उत्सव हुन सक्छ भनेर ।
मखमली फुल्दा, मार्सी धान झुल्दा बहिनी आउने छिन्, दैलाको तस्वीर छातीमा टाँसी आँसु बगाउने छिन् .....। हाम्रो समयका चर्चित गायक नारायण रायमाझीको ‘नमुछे आमा दहीमा टीका’ बोलको गीत नि...
धरान उपमहानगरपालिकाका मेयर हर्क साम्पाङले राष्ट्रपति र प्रधानमन्त्रीको फोटो नगरपालिकाबाट हटाएको विषय अहिले निकै चर्चामा छ । २०५४ मा त्यही प्रकृतिको क्रियाकलाप गरेका थिए, लीला थापा मगरले । जिल्ला विकास समिति...
राजधानी काठमाडौंबाट कयौं सय माइल टाढा रहेका जाजरकोट र रुकुम पश्चिम यतिबेला भूकम्पले इतिहासकै सर्वाधिक पीडामा छन् । गोधूलि साँझसँगै ओठ काँप्ने जाडो शुरू हुन थाल्छ । आमाको मजेत्रोमा लपेटिएका बच्चाहरू चि...
गरिबको घरआँगन कसैलाई मन पर्दैन । गरिबको लुगाफाटो कसैलाई मन पर्दैन । गरिबले ठूला कुरा गरेको कसैलाई मन पर्दैन । गरिब नाचेको, गरिब हाँसेको कसैलाई मन पर्दैन । यतिखेर गरिबले लडेको जनयुद्ध दिवस पनि कसैलाई मन ...
डिसेम्बर पहिलो साता एनसेलको माउ कम्पनी आजियाटाले आफ्नो रेनोल्ड होल्डिङ्स यूकेको शतप्रतिशत स्वामित्व गैरआवासीय नेपाली सतिशलाल आचार्यको कम्पनी स्पेक्ट्रलाइट यूकेलाई बेच्न गरेको सम्झौताबारे समाचार बाहिरिएको झन्डै ३ हप्...
उमेरले ३५ वर्ष पुग्नै लाग्दा मैले लोकसेवा आयोगको फाराम भरें । ३५ वर्ष कटेको भए फाराम भर्न पाउँदैनथें, तर नियुक्ति लिँदा भने ३५ वर्ष कटिसकेको थिएँ । लोकसेवा आयोगको सिफारिशअनुसार क्षेत्रीय सिञ्चाइ निर्देशनालयले...
नेपालको निजामती सेवा (समग्र प्रशासन) कम व्यावसायिक भएको आरोप लाग्दै आएको छ । कर्मचारीहरूमा बुझाइको स्तर सतही देखिन थालेको छ । सकारात्मक सोच पनि खस्किएको छ । प्रस्तुतिमा आत्मविश्वास होइन, हीनभावना देखिन थालेको ...
निरन्तर १८ वर्ष लामो कन्जरभेटिभ पार्टीको सरकारलाई विस्थापित गर्दै लेबर पार्टीका नेता टोनी ब्लेयर सन् १९९७ को मे २ मा बेलायतको प्रधानमन्त्री बन्न सफल भएका थिए । लेबर पार्टीका नेता जोन स्मिथको निधनपश्चात पार्टीको ...
जनता समाजवादी पार्टीमा आएको विभाजन पहिलो पनि होइन र अन्तिम पनि होइन । राजनीतिक दलमा आएको विभाजनको लामो शृङ्खला हेर्ने हो भने पनि यो न पहिलो हो, न अन्तिम । दुःखद् कुरा के भने राजनीतिक दल विभाजनको नयाँ कोर्...