जनकपुरधाम, १८ फागुन-मिथिलाञ्चल क्षेत्रमा मनाइने त्यो ‘होली’ अब होली रहेन । एक महिना अघिदेखि नै गाउँ–गाउँमा थाहा हुन्थ्यो कि ‘होली’आउँदैछ । मिथिलाञ्चलमा होलीलाई ‘होरी’ भन्ने गरिन्छ । वसन्त पञ्चमीकै दिनदेखि होरीको माहौल बन्न थाल्थ्यो ।

पहिले मिथिलामा ‘दलान’को संस्कृति थियो । घर प्रायः कच्ची नै हुन्थ्यो । तर सबैको घरअगाडि दलान हुन्थ्यो । दलान भन्नाले घरका पुरुषहरू बस्ने, राति सुत्ने, केटाकेटीहरू पढ्ने, गाउँका अन्य मानिसहरू पनि भेला हुने, भलाकुसारी गर्ने, सामाजिक भाइचारा तथा बन्धुत्व बढाउने स्थल हुन्थ्यो ।

गाउँमा जन्ती आउँदा सुताउने स्थलको रूपमा प्रयोग गरिने स्थल हुन्थ्यो त्यो दलान । कुनै पनि पुरुषलाई जे जस्तो काम भए पनि घरभित्र प्रवेश भने निषेध नै हुन्थ्यो । घरमा बस्ने भनेको छोरी, बुहारी र आमा बस्ने काम हुन्थ्यो । बिहे भएको छोराले पनि घरभित्र दिनमा सुत्न पाइन्नथ्यो । राति दलानमा घरको अभिभावकको रूपमा रहने हजुरबुबाले सुत्नुपर्थ्यो ।

अहिले दलानको विषयमा धेरै नलेखौं, ‘होली’तर्फ केन्द्रित हौं ।

हो, श्रीपञ्चमीकै दिनदेखि त्यो दलानमा ‘होली’सम्म प्रत्येक राति होरीका गीत गाइन्थ्यो । टोलका मानिसहरू डम्फा लिएर जम्मा हुन्थे । परिवारका सबै पुरुषहरू जम्मा भई एक–दुई घण्टा जति होरीका गीत गाइन्थ्यो । जोगिरा गाइन्थ्यो । अत्यन्तै सुरताल मिलाएर, नाचेर, गीत तथा जोगिरा गाइन्थ्यो ।

केटाकेटीहरू भने होरीको दिन भने कुरेर बस्ने गर्थे । किनभने होरीको दिन घरको कुलदेवीको पूजा पनि हुन्थ्यो । पूजाका लागि खीर, मालपुवा, चामलको पिठोमा दालसहितको पुरीसहितका खाने परिकार प्रसादको रूपमा चढाइन्थ्यो । ती सबै मीठो खानेकुरा खाने भएपछि खुशी हुने कुरा हुन्थ्यो । त्यसपछि खशीको मासु खानु त अनिवार्य नै हुन्थ्यो जसले गर्दा केटाकेटी थप रमाइलो गर्थे । प्रायः गाउँघरमा खसीको मासु बिरलै वर्षमा यस्तै पर्वको अवसर पारेर खाइन्थ्यो । अहिलेको जस्तो नियमितरूपमा घरमा खुशीको मासु भने खाने प्रचलन थिएन । कारण गरिबी हुन्थ्यो ।

फागु पूर्णिमाका दिन मिथिला माध्यमिकी परिक्रमा सम्पन्न भएको दिन होलिका दहन गरिन्थ्यो । गाउँका मानिसहरू एकै ठाउँ भेला भई दाउरा संकलन गरी गाउँको चोकमा गएर होलिका दहनस्वरूप ‘सम्मत’ जलाइन्थ्यो । गोबरको होलिकाको प्रतिमा बनाएर साइत हेरेर दहनको कार्यक्रम आयोजन गरिन्थ्यो । आफूभित्र रहेको होलिका दहन गरी अन्याय, अत्याचारको समेत त्यही होलिका दहनसंगै दहन भएको मानिन्थ्यो । अहंकारको दहन भएपछि स्वाभाविकरूपमा भाइचारा र बन्धुत्वको भावना बढ्थ्यो । त्यसको खुसियालीमा उत्सव मनाउन रंग अवीर लगाउने, जोगिरा गाउने, मीठो खानेकुरा खाने काम हुन्थ्यो ।

रंग अवीर पनि बिहानको समय खेलिन्नथ्यो । सबैले खाइसकेपछि समूहमा मानिसहरू जम्मा भएर रंग अवीर खेल्थे । कोहीकोही भने नसाको रूपमा भाङ सेवन गर्थे । त्यो समूह सबै घरको दलानमा पुगेर जोगिरा गाउँथे र, रंग अवीर खेल्थे । त्यसपछि जुन व्यक्तिको घरमा जोगिरा गाउने समूह पुग्दथे, जोगिरा गाइसकेपछि त्यो दलानको व्यक्तिले जोगिरा समूहलाई पान, पुरी, पुवा खुवाउने गर्थे । यो क्रम पूरै गाउँभरी घुमेर जोगिरा गाउँदै फागु खेलिन्थ्यो । जोगिरामा प्रायः फागु गाइने, भगवान राम, सीता, लक्ष्मण, भरत, शत्रुघन आदिको नाममा गाइन्थ्यो । तर न त अब गाउँमा दलान छ । न त अब जोगिरा गाउने समूह । न त गाउँमा अब युवाहरू नै छन् । त्यसैले अबको होली भनेको मदिरा सेवन गर्ने, खुब खाने काममा मात्र सीमित भएको छ ।

होलीका दिन प्रायःजसो व्यक्तिहरू आ–आफ्नै घरमा थुनिएर बसेका हुन्छन् । गाउँमा कसैको पनि ज्वाईं आएको छ भने पूरै गाउँका केटाहरूले मिलेर ती ज्वाईंसंग खुबै  मजाक गर्थे । गाउँका डोम सबै घर पुगेर मालिक केही दिनुस् भनेर भन्थे, र पैसा लिएर नाच्दै फर्किन्थे । दिनभरि होरी खेलेपछि धुला उडाउँन जान्थे, सबै युवाहरू ।

होलीका दहन गरेको भष्मलाई उडउने काम हुन्थ्यो । त्यो भष्मसहितको धुलो कुन दिशामा उँड्यो भन्ने कुराले आगामी वर्ष कस्तो हुने भन्ने कुराको अनुमान गरिन्थ्यो । कुन दिन होरी पर्छ त्यसदिनको आधारमा कुन दिशा तर्फ उभिएर धुलो उडाउँने कुराको तय गरिन्थ्यो । धुलो उडाएर घर फर्किंदा चैतावरको  गीत गाउँदै फर्किन्थे । अनि राति रंग अवीर सफा गर्दै नुहाएर, खाना खाई सुत्ने काम गरिन्थ्यो । होरी खेल्दा जोर जबरजस्ती पनि हुन्थ्यो, तर त्यसलाई ‘बुरा ना मानो होरी है’ भन्दै सामान्यरूपमा लिने गरिन्थ्यो ।

तर अब होलीमा जोर जबरजस्ती गर्दा लडाईं झगडासमेत हुने भएकाले कसैले पनि कसैलाई त्यस्तो गर्दैनन् । केही वर्षअघि होलीकै दिन जनकपुरका संचार उद्यमी अरुणकुमार सिंघानियाको हत्या भएकाले प्रायः होलीमा मानिसहरू डराइरहेका हुन्छन् । आपसी दुश्मनी साध्ने हतियारको रूपमा होली पर्वलाई प्रयोग गर्ने गरेकाले पनि होली पर्व अब कुरूप बन्दै गएको देखिन्छ ।

युवा बिहानैदेखि मदिरा सेवन गरेर लठ्ठ हुने गरेका कारण पनि महिलाहरू त होलीको दिन प्रायः घरबाट बाहिर निस्कदैनन् । सवारी दुर्घटना पनि होलिका दिन बढी हुने गर्छ । पहिले–पहिले महिलाहरू पनि समूह समूहमा घरबाट निस्किएर होली खेल्ने गर्थे । तर, अब महिलाहरू भने सडकमा आएर होली खेल्दैनन् ।