काठमाडौं, १० चैत- ‘सबै तहको सक्रिय नेतृत्वको प्रतिबद्धता, क्षयरोगमुक्त नेपालको सुनिश्चितता’ भन्ने नाराका शनिवार विश्व क्षयरोग दिवस मनाइँदै छ । नेपालमा पनि क्षयरोग दिवस विभिन्न कार्यक्रम गरि मनाइदै छ ।

क्षयरोग (टीबी, TB) माइकोब्याक्टेरियम ट्युबरकुलोसिस (Mycobacterium tuberculosis) नामक ब्याक्टेरियाबाट हुने एक प्रकारको सरुवा रोग हो । यो शरीरका कुनै पनि भागमा हुन सक्ने भए पनि फोक्सोमा हुने सम्भावना बढी हुन्छ ।

फोक्सोमा हुने क्षयरोगलाई पल्मोनरी टीबी (Pulmonary TB) अर्थात् फोक्सोको क्षयरोग भनिन्छ । क्षयरोग हुने अन्य अंगहरुमा हाड, लिम्फ ग्रन्थी, मिर्गौला, पाठेघर, मस्तिष्क (मेनिन्जीस्), छाला हुन् ।

क्षयरोगीले खोक्दा वा छिम्दा निस्केका पानीका मसिना छिटाहरु सास सँगै भित्र छिरे भने यो एक क्षयरोगीबाट अर्को स्वस्थ मानिसमा सर्दछ । बढी भीड भएको ठाउँमा वा बढ्ता आद्र्ता भएको ठाउँमा यो सर्ने सम्भावना बढ्ता हुन्छ । यस रोगका ब्याक्टेरियाहरु फोक्सोमा प्रवेश गरेपछि सो व्यक्तिमा क्षयरोगका प्रारम्भिक लक्षणहरु देखा पर्दछन् जसलाई प्राथमिक क्षयरोग भनिन्छ ।

क्षयरोगका दुई अवस्था छन्

१. निष्क्रिय (गुप्त) क्षयरोग : एकचोटि क्षयरोगका जीवाणुाबाट संक्रमित भएपछि कहिल्यै पनि तीबाट मुक्ति मिल्दैन । ती जीवाणुहरु कुनै पनि प्रभाव नपारीकन, लक्षण नदेखाइकन फोक्सोको कुनै निश्चित स्थानमा निष्क्रिय रूपले रहिरहन्छन् । त्यसलाई ल्याटेन्ट टीबी अर्थात् गुप्त क्षयरोग भनिन्छ ।

जब शरीरको रोग प्रतिरोध क्षमता शक्ति घट्छ तब यी सक्रिय हुने खतरा बढ्छ । त्यसैले लक्षण नदेखिए पनि भविष्यमा हुन सक्ने खतरालाई ध्यानमा राखेर यस किसिमको गुप्त क्षयरोगको पनि जाँच गरेर उपचार गर्नु आवश्यक हुन्छ । छ महिना सम्म आइजोनायजिड (Isoniazid) द्वारा यसको उपचार गरिन्छ । यो अवस्थामा क्षयरोगले सरुवा स्वभाव देखाउँदैन ।

२. सक्रिय क्षयरोग : जब क्षयरोगका संकेत र लक्षणहरु देखिन थाल्छन् त्यसलाई सक्रिय क्षयरोग भनिन्छ । यो कहिलेकाहीं निष्क्रिय अवस्थामा जानुभन्दा अगावै क्षयरोगका जीवाणु सँग संपर्कमा आउनासाथ देखिन सक्छ भने कहिलेकाहीं क्षयरोगका जीवाणुसँग संपर्कमा आएको वर्षौंपछि मात्र देखिन सक्छ । यो अवस्थामा क्षयरोगले सरुवा स्वभाव देखाउँछ ।

सक्रिय क्षयरोगका लक्षणहरु :

​-दुई हप्ताभन्दा लामो समयसम्म खोकी लागिराख्नु

-खकारमा रगत देखिनु

-साँझपख सामान्य ज्वरो अाउनु

-रातको समयमा धेरै पसिना आउनु

-छातीको दुखाई महसूस हुनु

-तौलमा गिरावट आउनु

-रक्ताल्पता हुनु

-अरुची तथा वेचैनी सँगै सामान्य कमजोरी तथा सो संग जोडिएका लक्षण देखिनु

डाक्टरलाई कहिले देखाउने ?

-दुई हप्ता भन्दबढी समयसम्म खोकी लागिरह्यो भने

-खकारमा रगत देखियो भने

-तौल घटाउन नखोज्दा पनि अचानक तौल घट्न थाल्यो भने

-खोक्दा छाती दुख्न थाल्यो भने

-हप्तादिन भन्दा लामो समयसम्म लगातार सामान्य ज्वरो आइरह्यो भने