‘तपाईंहरू यहाँ खास केका लागि आउनुभएको हो ?’ नेपालस्थित भारतीय दूतावासका एक वरिष्ठ कूटनीतिज्ञले त्रिभुवन अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल नजिकको एक होटलमा केही पत्रकारहरूसँग भेट्ने क्रममा अघिल्लो डिसेम्बर महिनामा सोधेका थिए । 

नरम बोल्ने ती कूटनीतिज्ञ ४२ वर्षका जति देखिन्थे र उनले कालो सुट लगाएका थिए । कश्मीरी पत्रकारहरू नेपाल आएको र यस क्षेत्रका अन्य पत्रकारहरूसँग विभिन्न अन्तर्क्रिया गरेको थाहा पाएर उनी आश्चर्यचकित बनेका थिए । 

नेपाल प्रेस काउन्सिलका एक अधिकारी रेहमतुल्लाहले यसअघि हामीलाई उनका पुर्खाहरू कश्मीर–लद्दाख क्षेत्रबाट आएको बताएका थिए । उनले ती कूटनीतिज्ञसँग शुद्ध ऊर्दू भाषामा यो परिस्थितिको व्याख्या गर्न थाले ।

प्रेस काउन्सिलका अध्यक्षले सन् २०१८ को मध्यतिर कश्मीर भ्रमण गरेको र भारतको प्रेस काउन्सिलमार्फत कश्मीरी पत्रकारहरूलाई नेपाल भ्रमण गराउन तथा अन्तर्क्रिया गराउन चाहेको भनी रेहमतुल्लाहले व्याख्या गरे । ती कूटनीतिज्ञ यो सुनेर मुस्काए । 

त्यसपछि उनी अलिक खुले अनि नेपालमा घृणाकै स्तरमा पुग्न लागेको गहिरो भारतविरोधी भावनाको बारेमा कुरा गर्न थाले । कुनै पनि कूटनीतिक शब्द प्रयोग नगरिकनै उनले सन् २०१५ मा नेपालमाथि लगाइएको नाकाबन्दीपछि दुई देशबीचको सम्बन्ध पूरै परिवर्तन भएको बताए । 

तर यस क्षेत्रमा भारतले सफ्ट पावरको लाभ उठाइरहेको विषयमा भारतीय कूटनीतिज्ञ ढुक्क देखिन्थे । नेपाल र भारत भाषा, संस्कृति तथा एकै धर्म अनि बलिउडमार्फत एक अर्कासँग जोडिएका छन् । 

केही क्षण रोकिएपछि उनले नेपालमा चीनले ठूलो आर्थिक बल लगाइरहेको बताए । ‘पोखरामा तपाईं चिनियाँ प्रभाव देख्न पाउनुहुन्छ,’ उनले थपे । 

अनि त्यसको केही दिनपछि हामीले बल्ल थाहा पायौं ती कूटनीतिज्ञ किन नेपालमा कश्मीरी पत्रकारहरूलाई देखेर असमञ्जसमा परेका थिए भनेर । हामीले नेपालका पत्रकार र बुद्धिजीवीहरूसँगको अन्तर्क्रियामा के पायौं भने उनीहरू कश्मीर र त्यहाँका जनताको संघर्षका बारेमा जान्न लालायित थिए । यस क्षेत्रका पत्रकार संगठनहरूसँगको हाम्रो अन्तर्क्रियामा वरिष्ठ पत्रकारहरूले हिन्दीमा भन्दा पनि नेपालीमा बोल्न खोजे । 

बीबीसी वर्ल्डमा आबद्ध पत्रकार नवीन सिंह खड्काले नाकाबन्दीका बेलामा नेपालले निकै कष्ट बेहोर्नुपरेको र त्यसले नेपाली जनताको मर्यादा र अहंमा चोट पुर्‍याएको बताए । पाँच महिना लामो नाकाबन्दीका बेलामा नेपालले इन्धन, औषधि, खाना पकाउने ग्यास तथा अन्य सामग्रीको ठूलो अभाव झेल्नुपरेको थियो । 

ती कूटनीतिज्ञले यस क्षेत्रमा चिनियाँ लगानीका परियोजनाका बारेमा पनि कुरा गरे । चीन अहिले नेपालमा भौतिक निर्माण परियोजनामा गहिरो गरी संलग्न रहेको छ । सन् २०१८ को जुन महिनामा प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीले बेइजिङ भ्रमण गर्दा दुवै देशले २४ अर्ब डलर बराबरको सम्झौता गरेका थिए जसमा भौतिक निर्माण, ऊर्जा परियोजना र हिमालयपारिको रेलमार्ग लगायतका विषय समेटिएका थिए । 

‘नाकाबन्दीका कारण भारतले नेपाललाई थालमै राखेर चीनलाई पस्केको जस्तो भयो भन्छु म,’ ती कूटनीतिज्ञले टिप्पणी गरे । नेपालमा अहिले चीन र भारत दुवै सक्रिय रूपमा संलग्न रहेको अवस्थामा काठमाडौंले नेपाल कार्ड फेरि खेल्ने समय आएको र त्यो कार्ड उसले अहिलेसम्म राम्रै गरी खेल्दै आएको उनले बताए ।

ती कूटनीतिज्ञले बताएझैं पोखरा तथा नेपालका अन्य स्थानमा चिनियाँ व्यापारको प्रभाव दिनानुदिन बढिरहेको छ । रु २०० मा चकलेट बेच्नेदेखि लिएर पोखरामा अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल बनाउनेसम्ममा संलग्न भएर चीनले आफ्नो उपस्थितिको अनुभव गराइरहेको छ र नेपालीहरू यसमा खुशी छन् । 

पोखरामा पसलेहरूले चिनियाँ पर्यटक तान्नका लागि चिनियाँ भाषामा बोर्ड लगाउने गरेका छन् अनि धेरै पसलेहरूले चिनियाँ भाषा सिकेका छन् र केही त फररर चिनियाँ भाषा बोल्छन् । 

पोखरामा कश्मीरीहरूको पनि थुप्रै पसल छन् र चिनियाँ भाषा सिक्ने उनीहरू पहिलो समुदाय हुन् । ‘चिनियाँ पर्यटकहरूले पोखरा भ्रमण गर्न थालेपछि उनीहरूले चिनियाँ भाषाको महत्त्व बुझे । उनीहरूले भाषा सिक्नका लागि आफ्ना व्यापारीलाई चीन पठाए । उनीहरू भाषा छिट्टै सिक्छन् र मलाई लाग्छ उनीहरूमध्ये अधिकांशले चिनियाँ भाषा बोल्छन्,’ नेपाल पर्यटन बोर्डका एक वरिष्ठ अधिकारी शरद प्रधानले बताए ।

पोखराका ट्याक्सीचालकहरू पनि चिनियाँले कश्मीरी पश्मिना र हस्तकला मन पराउने गरेको बताउँछन् । ‘कश्मीरी पसलहरूमा तपाईं टन्नै चिनियाँ पर्यटक देख्न पाउनुहुन्छ,’ एक ट्याक्सी चालकले हामी कश्मीरी हौं भनी चिनाएपछि बताए । उनी सही थिए । 

आर्थिक नाकाबन्दीपछि चीनले नेपालमा बढाएको सक्रियतालाई धेरै नेपालीहरूले गेमचेन्जरका रूपमा हेरेका छन् । पोखरामा थुप्रै नयाँ होटल खुलेका छन् र विकास निर्माण स्पष्ट देखिन्छ । तर यस क्षेत्रको सबभन्दा ठूलो चर्चा पोखरा क्षेत्रीय अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलका बारेमा छ । यो विमानस्थल बनाउन चीनको एक्जिम बैंकले २१५ मिलियन डलरको लगानी गरेको छ र यसलाई चाइना सीएएमसी इन्जिनीयरिङले निर्माण गरिरहेको छ । 

युवा पत्रकार दीपक परियारले नयाँ विमानस्थल निर्माणमा चीनको संलग्नताका कारण भारत असन्तुष्ट बनेको हल्ला चलिरहेको बताए । उनले तोकिएको समयावधिभन्दा ६ महिनाअगावै सन् २०२१ को अन्त्यसम्ममा विमानस्थल तयार हुने र बोइङ विमानहरू पनि त्यहाँबाट उड्ने र अवतरण गर्ने बताए । 

शरद प्रधानले त्यसको पुष्टि गर्दै चिनियाँहरूले विमानस्थलमा काम गरिरहेको र त्यो समयावधि अगावै सकिने बताए । नयाँ अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल बनेपछि त्यसले पोखरामा विभिन्न देशका उच्चस्तरीय पर्यटकको पहुँच बढ्ने अनि पर्यटन उद्योगलाई ठूलो प्रोत्साहन हुने आशा गरिएको छ । 

अघिल्लो वर्ष दश लाख विदेशी पर्यटकले नेपाल भ्रमण गरेको र यो संख्या आगामी वर्षहरूमा झनै बढ्ने प्रधानले बताए । ‘हामी विमान चढेर आउने पर्यटकहरूको मात्र गणना गर्छौं,’ उनले भने । 

सन् २०१६ मा १ लाख ४० हजार चिनियाँ पर्यटकले नेपाल भ्रमण गरेका थिए । सन् २०१७ मा लगभग त्यति नै चिनियाँ पर्यटक नेपाल भित्रिए । तर सन् २०१८ मा त्यसमा अलिक वृद्धि भयो र डेढ लाख चिनियाँ पर्यटक नेपाल आए । नेपालले सन् २०२० सम्म बीस लाख पर्यटक अनि त्यसमध्ये पाँच लाख चिनियाँ पर्यटक आउने अपेक्षा गरेको छ । 

तर कश्मीरी व्यापारी इन्तिखाब आलम चिनियाँ लगानी र पर्यटक भित्रिने क्रमबाट प्रभावित छैनन् । त्यसको एउटा कारण छ । आलमले यस क्षेत्रमा भारतीय व्यापारी समुदायको अध्यक्षता गर्छन् । आलम पश्मिनाको व्यापार गर्न २७ वर्षअघि नेपाल आएका थिए । उनको व्यापार विस्तार भएको छ र कश्मीरी हस्तकला व्यापारको एक सामग्री हो । एक अमेरिकीलाई बिहे गरेका आलमले भारतसँग सफ्ट पावर रहेको र त्यसलाई चीनले म्याच गर्न नसक्ने बताए । 

नेपालमा भारतको भविष्यका बारेमा राम्रो कुरा गर्ने उनी नेपालका सीमित आवाजमध्ये एक हुन् । उनले केही समयपछि भारत र नेपालको सम्बन्ध सामान्य हुने बताए । तर नेपालमा बस्ने अन्य कश्मीरीहरूभन्दा आफ्नो मत फरक हुन सक्ने उनले स्वीकार गरे । 

तर जम्मुमा बस्ने हाम्रा एक सहकर्मीलाई केही कुराले पनि प्रभावित पारेन । काठमाडौंमा रहेको एक तिब्बती पुस्तक पसलमा उनी भारत र नेपालको सम्बन्धका विषयमा पुस्तकहरू खोजिरहेका थिए । ‘यी सम्बन्धहरूलाई कसरी सुधार्ने हो भनी म हेर्न चाहन्छु,’ उनले गम्भीरतापूर्वक भने । 

पछि बिदाइको भोजका बेलामा नेपाल प्रेस काउन्सिलका एक वरिष्ठ सदस्यले एक किसिमबाट नेपालमा द्वन्द्व अन्त्य भएको बताए अनि कश्मीरले पनि स्वतन्त्रता पाउने आशा गरे । 

आउटलूक इन्डियामा प्रकाशित नासीर ए गानाईको लेखको भावानुवाद