बुटवल – पश्चिम नेपालको प्रमुख केन्द्र बटौली (बुटवल) प्रख्यात हुनुको कारण हो स्थानीय ऐतिहासिक जितगढी किल्ला ।

तिनाउ नदीको किनारामा अवस्थित जितगढीमा १८७२ सालको युद्धमा आक्रमणकारी साम्राज्यवादी अंग्रेजलाई कर्नेल उजीर सिंहको कमान्डमा रहेको नेपाली सेनाले पराजित गरेको थियो । 

भौगोलिक, प्राकृतिक, ऐतिहासिक, पुरातात्विक, सामारिक, पर्यावरणीय, सांस्कृतिक आदि कारणले पनि प्रसिद्ध रहेको छ बुटवल । यतिबेला ५ नम्बर प्रदेशको अस्थायी राजधानी भएर मात्र होइन, अंग्रेजलाई परास्त गरेको ऐतिहासिकस्थल जितगढी अवस्थित भएकाले पनि प्रसिद्ध हुन पुगेको छ ।

तत्कालीन अंग्रेज फौजलाई २ सय वर्षअघि पराजित गरेको खुशियालीलाई बुटवल उपमहानगरपालिकाले जितगढी विजय उत्सव दिवसका रुपमा मनाउँदै छ । सम्पदास्थल किल्ला परिसरमा शनिवार विजय उत्सव दिवसको विशेष कार्यक्रम हुँदैछ ।

२ सय ४ वर्षअघि विक्रम संवत् १८७१/७२ वैशाख ७ गते कर्णेल उजिरसिंह थापाको नेतृत्वको नेपाली सेनाले तत्कालीन अंग्रेज सेनालाई पराजित गरेको दिन हो । सोही ऐतिहासिक दिनलाई विजय उत्सव दिवसका रुपमा बुटवल उपमहानगरपालिकाले गत वर्षदेखि भव्य रुपमा मनाउन शुरू गरेको थियो । उपमहानगरपालिकाको गत वर्षको कार्यपालिका बैठकले विजय उत्सव दिवस मनाउने निर्णय गरेको हो ।

को हुन् उजिरसिंह ?

पाल्पा राज्य नेपालमा एकीकृत भएपछि पाल्पाका पहिलो नेपाली प्रशासक भएका थिए (जनरल अमरसिंह थापा (साना) । उनका ७ भाइ थिए । जेठी पत्नी सत्यरुपाबाट भीमसेन थापा, नयनसिंह थापा, वख्तावरसिंह थापा, अमृतसिंह थापा र रणवीरसिंह थापा जन्मिए । कान्छी पत्नीबाट रणवम थापा र रणध्वज थापा जन्मिए ।

यीमध्ये नयनसिंह थापाका छोरा हुन् उजिरसिंह थापा । हजुरबुवा अमरसिंहको मृत्युपछि सन् १८१४ देखि १८२४ सम्म १० वर्ष उजिरसिंह थापा पाल्पाको प्रशासक भएका थिए ।

जितगढी किल्लाको अवस्था

५ सय वर्गफिट इलाकामा फैलिएको यो गढी पूर्वपश्चिम लम्बाइ २ सय ५ फिट छ र चौडाइ करीब ५५ फिट रहेको छ । गढीको जग निकै फराकिलो छ र गढीको गारो क्रमशः माथितिर साँघुरो हुँदै गएको छ ।

गढीको भित्रि भागबाट पर्खालको उचाइ ४ फुट ३ इन्च र १० इन्च चौडा रहेको भित्ताको मोटाइ ८ फुट ४ इन्च रहेको र गढीको भित्री भाग खुला रहेको छ ।

करीब १२ लाखदेखि १५ लाख इँटा प्रयोग भएका र इँटाका कोही १० इन्च वर्गाकारका तथा केही इँटाको लम्बाइ–चौडाइ क्रमशः ८.६ इन्च, ६ इन्च वाई २ इन्च रहेको छ । गढीको निर्माण शैली भने अन्य प्राचीन गढीजस्तै छ । गढीको वरिपरि युद्ध गर्नको सुविधाको लागि विभिन्न किसिमका चरहरूको निर्माण गरिएको छ । 

उत्खनन् र उपलब्धि

बुटवल उपमहानगरपालिका–१ मा अर्धभग्नावशेष अवस्थामा रहेको जितगढी किल्लाको २०५५/०५६ सालमा उत्खनन् गरिएको थियो । २०७० माघ ८ गतेपछि पनि बुटवल उपमहानगरपालिकाको अनुरोधमा यसको पुनः उत्खनन् कार्य पुरातत्व विभागले गरेको थियो । 

उत्खनन्लाई पूरा गर्दै ऐतिहासिक सम्पदालाई व्यवस्थित बनाउने अभियानमा बुटवल उपमहानगर केन्द्रित भएको छ । यो गढीबारे विज्ञ तथा जानकारहरूले विभिन्न कथन फेला पारेका छन् । नेपाली वीर सेनाले अंग्रेजी साम्राज्यवादलाई परास्त गरेको यो प्रख्यात जितगढी किल्ला १६–१७ औं शताब्दीतिर सेनवंशीय (पृथ्वीपाल सेन) पाल्पाली राजाको पालामा निर्माण भएको हुन सक्छ ।

प्रारम्भमा यो गढी किल्ला बुटवल बजारलाई छोप्ने गरी नै पहाडको एक छेउदेखि अर्को छेउसम्म पूर्वपश्चिम निकै लामो रहेको इतिहासविद्हरू बताउँछन् । कालान्तरमा तिनाउ नदीको कटान र बढ्दो शहरीकरणको प्रभावले गर्दा हाल यसको धेरै सानो भाग २०५ फिट लम्बाई र ८ फिट चौडाइ मात्र बाँकी रहेको छ । किल्ला अतिक्रमणको चपेटामा परेको छ । यसलाई पुरानै अवस्थामा ल्याउने गरी बुटवलले गुरूयोजना बनाएको छ ।

जितगढी किल्लाको पूर्वपश्चिमबाट उत्तर खण्डको पर्खालसँगै गढी किल्लासँग सम्बन्धित सुरुङमा प्रवेश गर्ने ९/७ वटा खुड्किला भएको २ वटा सिँढी, तल्लो भागमा प्लास्टर सहितको भुइँ, बराण्डामाथि छुने छपनी समेत छपनी फेला परेको थियो । यसका अतिरिक्त सिँढीको बीच भागमा पूर्व र पश्चिमतर्फ प्रवेश मार्ग भेटिएको थियो । उत्तर तर्फको प्रवेशमार्ग सम्भवतः हातहतियार खजाना राख्ने ठूलो भण्डार हुन सक्ने, दक्षिण तर्फको प्रवेशद्वार सुरुङभित्र जाने प्रवेशद्वार हुनसक्ने अनुमान गर्न सकिन्छ । उत्खननबाट प्राप्त पुरातात्विक वस्तु हाल पुरातत्व विभागमा संरक्षित छन् ।

बुटवलको जितगढी किल्लाको ऐतिहासिक महत्व वर्णनातीत छ । यसले हामी नेपालीलाई एकतामा आवद्ध हुन, देशका लागि आफ्नो जीवनको आहुति दिन एवं देशभक्तिको निरवच्छिन्न पाठ सिकाइरहेको छ भने स्वतन्त्रता र सार्वभौमसत्ता अक्षुण्ण राख्न देशभक्त नेपाली जुनसुकै मूल्य चुकाउन तम्तयार रहेको सन्देश विश्वलाई दिइरहेको छ ।

विजयोत्सवको दिन जितगढी किल्ला परिसरमा निर्माण गरिएको कर्णेल उजीरसिंह थापाको पूर्णकदको शालिक अनावरण गर्ने र शालिकको छेउमा विशाल राष्ट्रिय झण्डा झण्डोत्तोलन गर्ने कार्यक्रम रहेको नगर प्रमुख शिवराज सुवेदीले जानकारी दिए ।

कर्णेल उजिरसिंहको उक्त शालिक अनावरण र झण्डोत्तोलन प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीले गर्नेछन् । विजयोत्सव समारोहमा प्रधानमन्त्री ओलीसहित पूर्वप्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’, रक्षामन्त्री ईश्वर पोखरेल, कांग्रेस महामन्त्री शशांक कोइराला, कांग्रेस सचेतक बालकृष्ण खाँड लगायतका शीर्ष नेता बुटवल आउने कार्यक्रम रहेको प्रमुख सुवेदीले जानकारी दिए । 

विजयोत्सवलाई भव्य बनाउन जितगढीमा विशेष तयारी गरिएको र त्यसमा नेपाली सेनासहितका सुरक्षाकर्मीले सहकार्य गरिरहेको पनि उनले बताए । जितगढी सम्पदा स्थलमा त्यहाँका जनप्रतिनिधि, नागरिक अगुवा, युवा समेत सक्रिय रहेका छन् ।

दिवसका अवसरमा तत्कालीन युद्धको प्रहशन गर्ने तयारीसमेत भइरहेका छ । त्यसका लागि विशेष मञ्च, प्रहसनस्थल निर्माण, स्वागतद्वार निर्माण सरसफाइ लगायतका काम भइरहेका छन् । सम्पदा स्थलको सुरक्षा र दिवस तयारीमा नगरपालिकाका वडाध्यक्ष, कार्यपालिका सदस्य, प्राविधिक र सुरक्षाकर्मीले दिवसको तयारी र सुरक्षाका काम गरिरहेका छन् ।

बुटवल उपमहानगरपालिकाले ऐतिहासिक दिनको उत्सवलाई ऐतिहासिक बनाई जितगढीलाई राष्टिय अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रमा व्यापक प्रचारप्रसार गर्ने कार्यको शुरूवात गरेको प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत चक्रपाणी शर्माले बताए । शर्माले यस पटकको उत्सवपश्चात् गुरुयोजना बनाई जितगढीको संरक्षण, प्रवद्र्धन र विकास गरिने बताए ।