बाल्टिक क्षेत्रमा नयाँ तनाव– युद्ध नै निम्तिने गरी लिथुएनियाले किन खोज्यो रुससँग निहुँ ?

बाल्टिक सागरको तटमा रहेको युरोपेली मुलुक लिथुएनियाले कालिनिनग्राड क्षेत्रमा रुसी सामान लैजानबाट रोकेपछि रुसले लिथुएनियालाई गम्भीर परिणाम भोग्नुपर्ने चेतावनी दिएको छ । 

लिथुएनिया र पोल्यान्डको बीचमा रहेको कालिनिनग्राड रुसको आधिकारिक भूभाग हो । रुसको मुख्यभूमिबाट ८०० माइल टाढा रहेको यो एक्सक्लेभ रुसका लागि निकै ठूलो भूराजनीतिक महत्त्व बोकेको क्षेत्र हो । त्यहाँ लगभग ५ लाख रुसीहरू बसोबास गर्छन् भने रुसी जलसेनाको बाल्टिक सागर फौजको केन्द्रीय कार्यालय पनि त्यहीँ छ ।

त्यहाँ पुग्ने रुसी रेलले युरोपेली संघबाट प्रतिबन्धित सामान बोकेको आरोप लगाउँदै लिथुएनियाले रोकेको हो । 

चार दिनअघि (जुन १८ मा) कालिनिनग्राडका गभर्नर एन्टन एलिखानोभले समाचार संस्थाहरूलाई लिथुएनियाली कदमको जानकारी दिएका हुन् । उनका अनुसार, लिथुएनियाको सरकारी रेल कम्पनीले कालिनिनग्राडतर्फको रेलसेवालाई रोकेर कालिनिनग्राडलाई एक्ल्याउन कोशिश गरेको छ । रेलमार्ग मात्र नभई सडकमार्गमा पनि रुसी वाहनहरूलाई लिथुएनियाले अवरोध गरेको उनी बताउँछन् ।

स्टील र आइरन ओरको ढुवानीमा प्रतिबन्ध लगाइएको लिथुएनियाली सरकारी रेलवेले रुसी ग्राहकहरूलाई जानकारी दिएको छ । युक्रेनमाथि रुसको आक्रमणपछि ईयूले रुसी कोइला, धातु, निर्माण सामग्री र अत्याधुनिक प्रविधि लगायतको ढुवानीमा प्रतिबन्ध लगाएको हो । 

प्रत्येक महिना रुसी भूमिबाट लिथुएनिया हुँदै कालिनिनग्राड पुग्ने १०० पटकको रेलयात्रामा ढुवानी गरिने आधाभन्दा कम सामान ईयू प्रतिबन्धमा पर्ने गरेको द गार्डियन पत्रिकामा डेनियल बोफे लेख्छन् । 

ईयूले रुसी सामानको ओसारपसारमाथि लगाएको प्रतिबन्धलाई लिथुएनियाले कार्यान्वयन मात्र गरेको भए पनि यस कदमले युरोपमा तनाव थप चर्काउने देखिएको छ । रुसको एक भूभागबाट अर्को भूभागमा जान पाउने अधिकारलाई यस प्रतिबन्धले कुण्ठित गरेकाले यसलाई उत्तेजनात्मक कदम भन्न सकिन्छ । 

रुसी सामान युरोपको अन्य मुलुकमा जान पो ईयूले प्रतिबन्ध लगाएको हो, रुसको आफ्नै भागमा जाने सामान रोक्ने अधिकार ईयू र नेटोको सदस्यलाई छैन भनी विश्लेषकहरू बताउँछन् । उनीहरू यसलाई केसुस बेलाइ अर्थात् युद्ध घोषणाको कारण मान्न सकिने बताउँछन् ।

यस कदमले कालिनिनग्राडका मानिसलाई तत्काल जोखिममा पार्दैन किनकि अत्यावश्यक खाद्यान्न तथा इन्धनमा प्रतिबन्ध लागिसकेको छैन । त्यसमाथि उनीहरू बाल्टिक सागरको बाटो भएर रुसी मुख्यभूमिबाट आउने सामानको उपभोग गर्न पाउँछन् । 

आरटीमा प्रकाशित सामग्रीमा उल्लेख गरिएअनुसार, कालिनिनग्राड क्षेत्रमा खाद्यान्न तथा अन्य सरसामान पर्याप्त मात्रामा भण्डार गरिएको छ । तीनदेखि ६ महिनासम्म पनि आपूर्तिमा अवरोध आउँदा त्यहाँका जनताले दुःख पाउँदैनन् । 

तर रेलमार्ग र सडकमार्गमा लगाइएको प्रतिबन्धले रुसलाई विशेष सैन्य कारवाही मात्र नभई युद्ध नै शुरू गर्नका लागि उत्तेजित बनाउन सक्ने सम्भावना चाहिँ देखिन्छ ।

हुन पनि लिथुएनियाको कदमबाट आक्रोशित रुसले यसमाथि कठोर प्रतिक्रिया जनाएको छ । रुसका राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिनका प्रवक्ता दिमित्री पेस्कोभले लिथुएनियाको कदमलाई आर्थिक नाकाबन्दीको संज्ञा दिए र यो सबै कुराको उल्लंघन भएको बताए । 

रुसका परराष्ट्रमन्त्री सर्गे लाभरोभले कालिनिनग्राड र रुसी मुख्यभूमिबीच सामान ओसारपसारलाई रोक्ने युरोपेली कदमका विरुद्ध राष्ट्रिय हितको प्रतिरक्षार्थ जस्तोसुकै कदम चाल्ने अधिकार रुससँग रहेको प्रतिक्रिया दिएका छन् । 

उता रुसको माथिल्लो सदन फेडरेसन काउन्सिलका उपाध्यक्ष कन्सट्यान्टिन कोसाचेभले लिथुएनियाली कदमले विश्व व्यापार संगठनको नियम सहित अन्य अन्तर्राष्ट्रिय मूल्यमान्यताको उल्लंघन गरेको बताएका छन् । लिथुएनिया अन्तर्राष्ट्रिय कानूनको विनाशको टड्कारो उदाहरण हो भनी उनले आफ्नो टेलिग्राम च्यानलमा लेखे । 

त्यस्तै रुसको सुरक्षा परिषद्का सचिव निकोलाई पात्रुशेभले लिथुएनियाको शत्रुवत् व्यवहारको जवाफ रुसले अवश्य फर्काउने चेतावनी दिएका छन् । निकट भविष्यमा उपयुक्त कदम चालिने उनल बताए । ती कदमको परिणामस्वरूप लिथुएनियाली जनतामा नकारात्मक असर पर्ने पनि उनको भनाइ छ । 

पात्रुशेभले रुसको कस्तो प्रतिक्रिया रहने भनी खुलाएका छैनन् । उनको भनाइले चाहिँ रुस युद्धको हदसम्म पनि जान सक्ने देखाउँछ । 

युक्रेनमा विशेष सैन्य कारवाही चलाएको रुसले त्यहाँको दूरसञ्चार सेवा, विद्युतीय संरचना, यातायात संरचना तथा इन्धन भण्डारहरूमा क्षेप्यास्त्र प्रहार गरेको छैन । सकेसम्म कम सर्वसाधारणको हताहती होस् भनी रुसले संयमतापूर्वक कारवाही चलाइरहेको छ । 

तर कथंकदाचित् लिथुएनियाले उत्तेजित बनाएर रुस युद्धमा जान बाध्य भएमा रुसले लिथुएनियाको सैन्य संरचनालाई मात्र नभई नागरिक संरचनालाई पनि आक्रमणको तारो बनाउने सम्भावना रहन्छ । त्यसक्रममा रुसले लिथुएनियामा रहेको अमेरिकी तथा युरोपेली भूउपग्रहीय सञ्चार तथा सूचना संकलन प्रणालीलाई समेत तारो बनाउन सक्ने सैन्य विश्लेषकहरू अनुमान गर्छन् ।

त्यसो त नेटोको सदस्य मुलुक लिथुएनियासँग युद्ध गर्नुअघि रुसले पनि धेरैपटक सोचविचार गर्नेछ । 

युरोप पनि यस्तो स्थिति नआओस् भन्ने विषयमा सचेत छ । त्यसैले ईयूका परराष्ट्रनीति प्रमुख जोसेप बोरेलले यस परिस्थितिलाई कम जोखिमपूर्ण बनाउनका लागि यो नाकाबन्दी नभएको र प्रतिबन्धित सामान मात्र रोकिएको बताएका छन् । 

उनका अनुसार, कालिनिनग्राड र रुसका अन्य भागबीचको स्थल आवागमनमा प्रतिबन्ध लगाइएको छैन । मानिस तथा अप्रतिबन्धित सामानको आवागमन जारी छ । अनि लिथुएनियाले एकपक्षीय रूपमा राष्ट्रिय निर्णय गरेर प्रतिबन्ध लगाएको पनि हैन । 

तर रुसको सार्वभौम क्षेत्रभित्र सामानहरूको ओसारपसारलाई रोक्न खोजेकाले लिथुएनियाको कदम अस्वीकार्य देखिन्छ । कुनै देशले आफ्नो भूभागभित्रको एक स्थानबाट अर्को स्थानमा सामान लग्न खोज्छ भने अर्को मुलुकले त्यसलाई रोक्न मिल्दैन । यो रुसविरुद्धको आर्थिक प्रतिबन्धमा मात्र सीमित नरही अन्तर्राष्ट्रिय कानूनकै उल्लंघन भएको ब्राजिली भूराजनीतिक विश्लेषक लुकास लेरोजको भनाइ छ । 

रुसका लागि कालिनिनग्राड संवेदनशील विषय हो । दोस्रो विश्वयुद्धअघि जर्मनीको एक्सक्लेभ रहेको कालिनिनग्राडलाई त्यतिखेर क्योनिग्सबर्ग भनेर चिनिन्थ्यो । 

विश्वयुद्धमा जर्मनीको हारपछि यो सोभियत संघको नियन्त्रणमा पुगेको हो । बेलायत, अमेरिका र सोभियत संघबीच भएको पट्सड्याम अग्रीमेन्टमार्फत कालिनिनग्राडमा सोभियत नियन्त्रणलाई वैधता दिइएको थियो । 

शीतयुद्धको समयमा र शीतयुद्ध सकिएपछि पनि कतिपय पश्चिमी थिंकट्यांकहरूले नेटोलाई कालिनिनग्राड हत्याउनका लागि सुझाव दिएका थिए । चारैतिरबाट नेटो सदस्यहरूले घेरिएको कालिनिनग्राड पनि नेटोकै अंग बन्नुपर्ने उनीहरूको तर्क छ । 

नेटोको त्यस आकांक्षाको जानकारी पाएर नै रुसले कालिनिनग्राडमा इस्कन्दर ब्यालिस्टिक क्षेप्यास्त्र तैनाथ गरेको छ । त्यस क्षेप्यास्त्रमा आणविक वारहेडहरू समेत राख्न मिल्ने सैन्य विश्लेषकहरू बताउँछन् । 

त्यससँगै कालिनिनग्राडमा मस्कोले एस–४०० क्षेप्यास्त्र प्रतिरक्षा प्रणाली तथा बेस्टियन तटरक्षक प्रणाली पनि तैनाथ गरेको छ । त्यस्तै कालिनिनग्राडमा रहेका रुसी पैदल सेनालाई थप राम्रो तथा अत्याधुनिक ट्यांक र आर्टिलरी पनि उपलब्ध गराइएको छ ।

अहिले लिथुएनियाले चालेको कदमका कारण दुईवटा परिदृश्य निर्माण हुन सक्ने विश्लेषक लेरोजको भनाइ छ : कि त लिथुएनियाले तत्कालै नाकाबन्दी हटाउँछ कि त रुसले कुनै किसिमको सैन्य कारवाही चलाउँछ । लेरोजले बाल्टिक फ्लीटमार्फत रुसको जलसैन्य कारवाहीमा वृद्धि हुने अनुमान गरेका छन् । 

तर पंक्तिकारको विचारमा सम्भावित रुसी सैन्य कारवाहीमा आणविक हतियारको उपयोगलाई नकार्न सकिन्न । नेटो मुलुकलाई रुसले परम्परागत सैन्यशक्ति भन्दा पनि आणविक शक्तिको बलमा तह लगाउने हो ।

त्यसैले कालिनिनग्राडविरुद्ध लगाइएको वस्तुगत नाकाबन्दीलाई तत्कालै फिर्ता लिएर लिथुएनियाले ईयूलाई पनि आर्थिक प्रतिबन्ध हटाउनका लागि विचार गर्न सुझाव दिनु उपयुक्त हुन्छ । ईयू र रुसबीच कूटनीतिक पहलमार्फत युद्ध तथा आर्थिक प्रतिबन्ध अन्त्यका लागि कदम नचालिएमा संसार आणविक वा तेस्रो विश्वयुद्धको सामना गर्न बाध्य हुन सक्छ ।