केही वर्षअघि विद्वान प्राध्यापक डा. अभि सुवेदीले कान्तिपुरमा लेख्नुभएको एउटा प्रसंगबाट आजको चर्चा शुरू गर्नु उपयुक्त हुनेछ । त्यस प्रसंगमा नेपाली कांग्रेसका वर्तमान सभापति शेरबहादुर देउवाले पूर्व प्रधानमन्त्रीको हैसियतमा जापान भ्रमण गर्दाको विषय उल्लेख छ ।

जापानका लागि तत्कालीन राजदूत केदारभक्त माथेमाले बीपी कोइराला जीवित छँदै नेपालका लागि जापानी राजदूत रहेका एकजना जापानी कूटनीतिज्ञलाई आफ्नो निवासमा 'डिनर'का लागि बोलाउनुभएको रहेछ र पूर्व प्रधानमन्त्री देउवासँग चिनजान र कुराकानी गराउनु भएछ । त्यस साँझको प्रसंग उल्लेख गर्दै प्रा. सुवेदीले लेख्नुभएको छ, 'तपाईं जतिबेला नेपालको राजदूत भएर बस्नुभयो, बीपी जीवितै हुनुहुन्थ्यो । तपाईंको उहाँसँग धेरैपटक भेट पनि भयो । संयोगले आज बीपीकै पार्टीको नेता र पूर्व प्रधानमन्त्री देउवाजीसँग भेट भयो । अब तपाईं बताइदिनुस्, बीपी र अहिलेका नेतामा के फरक पाउनु भयो ? ती जापानीले जवाफ दिएछन्, 'हो मैले उहाँलाई धेरैपटक भेट्ने अवसर पाएँ र विभिन्न विषयमा गहन छलफल समेत गरियो । उहाँबाट म निकै प्रभावित पनि छु । बीपी नेपालको भविष्य र भविष्यको नेताका बारेमा निकै चिन्तित हुनुहुन्थ्यो, अहिलेका नेताको बारेमा मलाई थाहा छैन ।' यस प्रसंगले एउटा राजनेताको चिन्तनको केन्द्र र भविष्यको प्राथमिकतालाई दर्शाउँछ । र, हामीले के गर्नुपर्नेमा के गर्‍यौं भन्ने छुट्याउँछ । अब यस विषयमा समीक्षा र आत्मचिन्तन गर्ने ठाउँमा स्वयं शेरबहादुर देउवा हुनुहुन्छ । यसको जिम्मा उहाँलाई नै छाडी दिऊँ । समग्र देशको आजसम्मको ऐतिहासिक समीक्षा दिउँसोको घामझैं छर्लङ्ग छ ।

नेपालीमा एउटा उखान छ, 'नाच्न नजान्ने आँगन टेढो' नेपालको राजनीतिमा यतिबेला यही उखान चरितार्थ भएको छ । जनताको व्यापक समर्थन पाएर निरन्तर सत्तारूढ भएका राजनीतिक दलले शासन चलाउने ढंग नपुर्‍याएर जनआक्रोश चुलिँदै गएपछि केही दिन अघि बैठक गरेर व्यवस्थामाथिको खतरा देखाउन थालेका छन् । यो फत्तुर निकै उदेकलाग्दो र टीठलाग्दो पनि छ । यसले एकपटक फेरि जग हँसाएको छ । राज्यको बागडोर प्राप्त गरेपछि आफूले के–के गरियो, सिंहावलोकन र आत्मसमीक्षा गर्ने फुर्सद वा इमान्दारी कसैमा छैन । कम्तीमा १५ वर्षअघिको नेपाल र अहिलेको नेपालमा के अन्तर आयो ? विकास कति भयो ? जनताको जीवनस्तर कति माथि उठ्यो र समग्रमा देश कति धनी भयो ? भन्ने विषयमा देश चलाएका दलहरूको निष्कर्ष के हो ? किनभने पन्ध्र वर्ष देश विकासको जग बस्न पर्याप्त समय हो ।

भर्खरै १८ वर्ष नाघेका किशोरकिशोरीहरू उमेर ढल्कदै गरेका बाबुआमालाई धरधरी रुवाएर विदेशिनुपर्ने नियति कसले सिर्जना गर्‍यो ? स्वदेशमा जीविकोपार्जनको कुनै विकल्प नभएपछि नेपालका भर्भराउँदा युवा भोक मेटाउन र परिवार पाल्न अरब जानुपर्ने बाध्यतामा कसले पुर्‍यायो ? दलाललाई लाखौं बुझाएर पनामाको जंगल हुँदै अमेरिका भासिने क्रममा सयौंले जीवन गुमाउनु पर्ने कहालिलाग्दो पीडाका लागि जिम्मेवार को ? यी प्रश्नको जवाफ के छ ? अनि राजनीतिक प्रणालीमाथिको खतरा देखाउँदैमा विगतको कमजोरी ढाकछोप हुन्छ र जनताको चित्त बुझ्छ ?

जुन राजनीतिक प्रणालीका लागि जनता स्वयं लामो लडाइँमा सामेल भए, ज्यान गुमाए, दुःख झेले र सर्वस्व गुमाए, त्यो प्रणालीप्रति जनताको ममत्व हुँदैन र ? यस विषयमा दलका सीमित नेताले सिकाउनुपर्छ र ? हिजो सडकमा जनाधिकारका निम्ति को लड्यो ? नेता मात्रै हो कि जनता पनि हो ? के एक्लै वा सीमित नेताले वर्तमान प्रणाली ल्याएको हो ? यतिबेला जनताले चित्त बुझाउने ठाउँ कहाँ हो ? यस्तो स्थितिमा व्यवस्थामाथिको खतरा देखाएर जनताको ध्यान अन्यत्र मोड्न खोज्नु जनताप्रतिको इमान्दारी हो र ? 

नेपालमा अहिले मुख्य दुईथरी राजनीति मौलाएको छ । एकथरी उग्रवामपन्थीहरू जनताको संवेदनामा खेलेर कहिले जनजीविका र मुक्तिका सस्ता कर्णप्रिय नारा, त कहिले उग्रक्रान्तिकारी कुरा गरेर थाकेका छैनन् । यिनिहरू घरिघरि आफ्नो सिद्धान्तमै नभएको जातिवाद र राष्ट्रवादको नारा समेत उराल्छन्, भैंसी पूजा र क्षमा पूजा गर्छन्, राम, लक्ष्मण र सीताको मूर्ति बनाउँछन् । यी समूहले काम गर्ने मौका पाउँदा अवसरको चरम दुरुपयोग गर्दछन् । जनताको चाहना र समाजको आवश्यकतासँग यिनिहरूलाई कुनै सरोकार हुँदैन । बोली र व्यवहारमा पटक्कै तालमेल नभएको यो समूह जनअनुमोदित हुँदै बारम्बार सत्तामा पुगेको छ, तर परिणाम शून्य छ । 

अर्कोथरी उग्रदक्षिणपन्थीहरू राष्ट्रवाद या धर्मको नारा लगाउँछन् । नेपालको सन्दर्भमा "धर्म निरपेक्ष वा धर्म सापेक्ष राष्ट्र" सार्वजनिक बहसको विषय छ र यो केही हदसम्म तार्किक पनि छ, तर यसको झण्डा बोक्नेहरू मध्येको सानो संख्या मात्र इमानदार देखिन्छ । ऊ चाहन्छ नेपाल विश्वको एकमात्र हिन्दू राष्ट्र बनोस् । यस तर्कलाई नाजायज भन्न सकिँदैन । तर, बाँकी धर्मको नामका राजनीतिक व्यापारी छन्, जो धर्मको आगोमा आफ्नो स्वार्थको रोटी सेकाउन चाहन्छन् । यिनीहरूले आफ्नो सत्ता स्वार्थ पूरा गर्न धर्मलाई हतियार बनाएका छन् । अब यिनले लगाउने राष्ट्रवादको नारा समेत देखाउने दाँत हो । इतिहासको विभिन्न कालखण्डमा आफ्नो सत्ता जोगाउन यिनीहरूले विदेशी शक्तिसँग अनुचित सम्झौता गरेका छन्, जसको मूल्य हामी अहिले चुकाइरहेका छौं । यिनीहरूले चलाउँदा देशको हालत कस्तो थियो, हामी सबैलाई राम्रोसँग थाहा छ ।

अब अर्का दुईथरी पनि छन्, जो पुराना दल र नयाँ दलमा बाँडिएका छन् । पुराना दलले थोरबहुत जनताको विश्वास त पाएका छन्, तर भरोसा जित्न सकेनन् । बारम्बार अवसर पाउँदा समेत गरेर देखाउन सकेनन् । पुराना दलप्रतिको जनविश्वासमा पहिरो गएर क्रमिक रूपमा जनाधार भत्किँदै गएको छ, तथापि थोरबहुत जग बाँकी नै छ । यसको जगेर्ना नगर्ने हो र समयमै होस् नपुर्‍याउने हो भने नामोनिशान बाँकी रहने छैन । तर, होश आउने कुनै लक्षण छैन ।

अब नयाँ दलहरू फगत प्रतिक्रियात्मक मात्र हुन् या सिद्धान्तनिष्ठ, हेर्न बाँकी नै छ । सत्ताको कमजोरी औंल्याउनु मात्र पूर्ण योग्यता होइन, फरक गरेर देखाउन सक्छौं भनेर उनीहरूले प्रमाणित गर्न सक्नुपर्छ । यसका लागि नयाँ दलहरूसँग समय छ र परीक्षण हुन बाँकी नै छ । तत्काल जनता खुशी पारेर गरिने राजनीति दीर्घकालीन र टिकाउ हुँदैन । यस प्रकार यतिबेला नेपालको राजनीति बिल्कुलै तरल छ र यो जतापनि बग्न सक्छ । अस्थिर राजनीतिको फाइदा जो कोहीले उठाउन सक्छ । टाढा बसेर रमिता हेरिरहेको जस्तो लाग्ने तर बेलाबेलामा नेपाली राजनीतिका बारेमा धारणा राखिरहेका पूर्वराजाको समूह भित्रभित्रै पुरानो स्थान हासिल गर्ने भरमग्दुर प्रयत्न गरिरहेको छ । यसलाई निरपेक्ष रूपमा मूल्यांकन गरियो वा नजरअन्दाज गरियो भने ठूलो भुल हुन सक्छ । हामीले ठाउँ दिँदै जाने हो भने जे पनि हुनसक्छ ।

अब थोरै चर्चा गरौं, के अहिले गणतन्त्रमाथि साँच्चै खतरा छ त ? र, यसको कारण के हो र कारक पक्ष कुन हो ? यसको कारण खोज्न धेरै टाढा जानुपर्दैन । नेपाली जनताको ठूलो साथ र सहयोग लिएर नेपालमा ३५ वर्षअघि प्रजातन्त्र र १५ वर्षअघि गणतन्त्र स्थापना गरियो । यी राजनीतिक परिवर्तन जनताका लागि जनताद्वारा गरिएका परिवर्तन थिए । वास्तवमा अब देशमा खुशी, शान्ति र सद्भाव छाउँछ र जनताको अपेक्षा पूरा हुन्छ भन्नेमा सबै विश्वस्त थिए ।

बहुदलीय प्रजातन्त्रका १२ वर्ष त पूर्ण निराशाजनक रहे नै राजाको निरंकुशता उन्मुलन भएयताका १५ वर्ष पनि सुखद् र उत्साहजनक रहेनन् । न देशको भौतिक विकास हुन सक्यो, न त जनताको जीवनमा गुणात्मक सुधार आयो । यसको सट्टा सत्ताको बागडोर सम्हालेका मुख्य राजनीतिक दलहरू गैरजिम्मेवार रूपमा शासन प्रणालीको दुरुपयोगमा केन्द्रित भए । यस अवधिमा दलका सीमित नेताहरूले राज्यको ढुकुटी निरन्तर दोहन गरी राष्ट्रलाई खोक्रो बनाउने काम गरे । यसका अनेकौं दृष्टान्त छन् ।

सडक, अस्पताल, विश्वविद्यालय, सरकारी कार्यालय, संस्थान सर्वत्र अनियमितता र बेथिति मौलायो । राजनीतिमा अपराधीकरण, अपराधको राजनीतिकरण, विकासमा भ्रष्टाचार, राष्ट्रिय असुरक्षा, असन्तुलित परराष्ट्रनीति, अन्तरदलीय कटुता, अस्वस्थ गुटबन्दी, अन्याय र स्वेच्छाचार यस अवधिका अकाट्य प्रमुख कीर्तिमान हुन् । यसको श्रेय पुराना दलका मुख्य नेताहरूलाई जान्छ । अनि यति उपद्रव मच्चाएपछि गणतन्त्र कसरी सुरक्षित हुन्छ ? लाखौं जनताको समर्थन, हजारौंको त्याग र बलिदान मुठ्ठीभर नेताको सुख सुविधाका लागि मात्र हो ? यसको जवाफ के छ ? कसैसँग उत्तर छैन । अनि सरकारी निवासमा सर्वदलीय बैठक बोलाएर आत्मसमीक्षा गर्नु त कहाँ हो कहाँ, उल्टै गणतन्त्रमाथि खतरा बढ्यो भन्नु खेदजनक कार्य हो । यसको कुनै तुक छैन ।

हामीले गत ३५ वर्षमा के बिगार्‍यौं भनेर पछाडि फर्केर हेर्नुपर्छ कि पर्दैन ? नेपाली जनता के भन्दैछ ? एउटा सीमान्तमा उभिएको नागरिकका लागि नेपाल राष्ट्र अभिभावक बनेको छ ? साँच्चै बन्नु र बनेजस्तो गर्नुमा आकाश जमिनको अन्तर छ । भोका, रोगी, गरीब, पिछडिएका र बेरोजगार नागरिकको पीडा सरकारलाई थाहा छ ? थाहा होइन, कुनै मतलव छैन ।

के राज्यको जिम्मेवारी ढुकुटी दोहन गर्नलाई मात्र हो ? अनि व्यवस्थामाथिको खतरा देखाएर पानीमाथिको ओभानो हुन खोज्ने ? अब यस्तो चल्दैन । जनताको सहने सीमा नाघिसक्यो । त्यसैले अवस्था प्रस्ट छ कि प्रणालीमाथि होइन, नेता वा व्यक्ति विशेषमाथि खतरा छ । यो नेपाली जनताको मन मनको कुरा हो र राजनीतिक, सामाजिक यथार्थ हो । अब विषयान्तर गरेर जनता झुक्किनेवाला छैनन्, दूधको दूध पानीको पानी छुट्ट्याउने समय आएको छ ।