पछिल्लो एक सर्वेक्षणमा सन् २०१८ को १० महिनामा १० लाख पर्यटकले नेपाल भ्रमण गरेको तथ्यांक बाहिरिएका छन् । केही महिनापहिले सम्पन्न बिम्स्टेकको चौथो सम्मेलनमा नेपाल लगायत अन्य देशले समेत पर्यटन प्रवर्द्धनको विषयलाई निकै जोड दिएको देखियो । पर्यटनबाट यो क्षेत्रका देशले विकास तथा समृद्धिको पथ समात्नसक्ने तर्क गरिए । यसबाहेक सकिएको बिम्स्टेकपछि नसकिनेगरी अन्य बहस उठिरहेका छन् । तर अरूले बोकेर आफू दौडन सकिन्छ कि सकिँदैन भन्ने चाहिँ हामीले आत्मसात गर्ने विषय हो । 

कुनै परिभाषित सीमा नभए पनि समृद्धि प्रत्येक मानव अनि देशका मुख्य अपेक्षा हुन् । समृद्धिका स्वरूप चाहिँ विभिन्न हुन सक्छन् यद्यपि आर्थिक विकास सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण रहन्छ । मानवलाई गुणस्तरीय जीवन बाँच्न आर्थिक आधार बलियो हुनैपर्छ । कानूनमा अधिकारसम्बन्धी हरफहरू लेखेर मात्र समृद्धिको प्रत्याभूति तथा उपभोग सहज बन्दैन । ती अधिकार उपभोग गर्न त्यसलाई क्रय गर्नसक्ने क्षमता बन्नुपर्छ । आर्थिक स्थिति सम्पन्न भएमा कुनै विभेद वा भेदभाव हुँदैन । समाजका कोही मानिस जात, लिंग, वर्णको आधारमा विभेदमा पर्ने पुरानो अभ्यास अहिले छैन । तर बलियो आर्थिक स्थिति भएकाले कमजोर आर्थिक अवस्था भएकालाई गर्ने असमान व्यवहार अनि भेदभाव चाहिँ बाँकी छ । समाजका व्यक्तिको जस्तै सम्बन्ध देश/देशबीचमा पनि हुन्छ । धनी देशले गरीब देशमाथि असमान तथा अपमानको समेत व्यवहार दर्शाउँछन् ।

सबल अर्थव्यवस्था भएमा साना देश पनि समृद्ध हुन्छन् । सिंगापुर क्षेत्रफल र जनसंख्यामा ज्यादै सानो छ, हङकङको अवस्था त्यस्तै छ । समृद्ध भनिएका अधिकांश देशहरू हामीभन्दा साना छन् । तर उनीहरू विश्व जगतमा शान, मान र स्वाभिमानले बाँचेका छन् किनकि आर्थिक हिसाबले सक्षम छन् । राजनीतिक परीक्षण मात्र भएका भरमा देश विकासको आश देखाउनु प्यासले ग्रसित मानिसलाई झरनाको तस्वीर देखाउनु जस्तो मात्र हुन्छ । समृद्धि र स्वाभिमानको त्यो ताजको लागि हामीले देशको राजनीतिभन्दा आर्थिक अवस्था फेर्नेतिर बढी ध्यान दिनुपर्छ । आर्थिक विकासलाई उच्च रफ्तारमा लैजाने नयाँ सोच कोर्नुपर्छ, सम्भावनाको क्षितिज फोर्नुपर्छ । हामीसँग अथाह सम्भावनाका अनुपम मौलिक परियोजना प्रशस्तै देखिन्छन् । पर्यटन हाम्रो समृद्धिको एउटा मुख्य सारथी बन्न सक्छ । 

विश्वव्यापीकरणको जमानामा विश्वका सबै देशसँग सबै पक्षमा प्रतिस्पर्धा गर्न सकिँदैन । युरोपका देशहरू जस्तो औद्योगिकीकरणका लागि हाम्रो पूँजी र मानवस्रोतले समेत साथ दिँदैन । विदेशीले जतिसुकै लगानी प्रतिबद्धता देखाएपनि त्यसले हामीलाई झन् गरीब भएको र परनिर्भर रहको देखाउँछ । असंख्य कलकारखाना खोल्नलाई भूगोल पनि प्रशस्त छैन । अमेरिकाको जस्तो विश्व नियन्त्रण गर्नसक्ने राजनीतिक र सैनिक ल्याकत छैन, कुवेतको जस्तो तेलको भण्डार छैन । तर एउटै नयाँ योजनाले समेत देशको आर्थिक विकासलाई नयाँ टेवा दिनसक्छ । पर्यटनमा उक्त क्षमता छ । विप्रेषणले नेपाल चलेजस्तै एउटै फोन कम्पनी सामसङले दक्षिण कोरियाको आधा आम्दानी थेगेको छ । नयाँ खालको पर्यटन, बौद्ध तीर्थाटन, हाम्रो देशको मुहार फेर्ने अचुक र अनुपम उपाय बन्नसक्छ । 

पर्यटनबाट विकासः विश्व दृष्टान्त 

थुप्रै देशले पर्यटनबाटै प्रगति गरेका छन् । ‘वर्ल्ड ट्राभल एण्ड टुरिजम काउन्सिल’को सन् २०१४ को तथ्यांकअनुसार मकाउ, माल्दिभ्स, बहामास लगायत झण्डै २० देशहरू पूर्णतया पर्यटन अर्थतन्त्रमा आधरित छन् । लगभग २० देशहरूको कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा पर्यटनको योगदान १ प्रतिशतभन्दा कम भए पनि अन्य २० देशमा भने ५० प्रतिशतसम्मको अनुपात छ । मकाउले आफ्नो कुल गार्हस्थ्य उत्पादनको ४५ प्रतिशत पर्यटनबाट लिन्छ । सन् २०१४ मा उसको यस्तो आम्दानी २६.६१ अर्ब अमेरिकी डलर थियो । उक्त रकममा त्यसपछिका वर्षमा ३० देखि ५० प्रतिशतले वृद्धि भएको देखिन्छ ।

माल्दिभ्सले ३० प्रतिशत आम्दानी पर्यटनबाट लिन्छ । मकाउमा सम्पूर्ण जनसंख्याको ५० प्रतिशत, बहामासमा ३० प्रतिशत, अरुवामा ३० प्रतिशत र माल्दिभ्समा २५ प्रतिशतले पर्यटनबाट प्रत्यक्ष रोजगारी पाएका छन् । मकाउले प्रति पर्यटक आय वार्षिक १६,७९३, वरमुढाले ५,४५७ र अरुवाले १४,७७१ अमेरिकी डलर लिएको देखिन्छ । सन् २०१४ मा फिजीमा झन्डै २० लाख पर्यटक पुगे जुन त्यहाँको जनसंख्याको अनुपातमा २५ प्रतिशत जति हो । यसरी हेर्दा नेपालमा पनि पर्यटनबाट प्रगतिको अथक सम्भावना देखिन्छ ।

बौद्ध पर्यटन : हाम्रो सम्भावना

नेपालले पर्यटनबाट राम्रो आम्दानी गर्नसक्ने सबैले बताउँदै आएका छन् । त्यसलाई बौद्ध तीर्थाटनमा परिणत गर्दा सुनमा सुगन्ध हुन्छ । पछिल्लो समय उच्च आर्थिक विकास गर्दै संसारमा अर्थ रामराज्य कायम गरेका केही देशहरू छन् । अर्थशास्त्र र वित्तीय अध्ययनले उनीहरूलाई ‘बाघ अर्थतन्त्र’ भन्छ । उनीहरूको आर्थिक विकासको गति बाघको हिँडाइ जस्तो छ । ‘किटन इकोनोमी’बाट ‘टाइगर इकोनोमी’ भएका हङकङ, थाइल्यान्ड, दक्षिण कोरिया, चीन, मलेसिया, ताइवान, भियतनाम जस्ता देशहरूले संसारका अन्य देशलाई चकित पार्दैछन् । सन् १९९० ताका नेपालभन्दा निकै कमजोर थाइल्यान्डको अर्थतन्त्र आज हामीभन्दा धेरै गुणा सबल छ ।

त्यही समय जापानी १० येन बराबर २ रुपैयाँ नेपालीकोे विनिमयदर भएकोमा आज जापानी मुद्राको हैसियत बराबरी छ । झण्डै ५० वर्षपहिले नेपालभन्दा १ डलर कम प्रतिव्यक्ति आय भएको दक्षिण कोरिया आज हामीभन्दा पचासौं गुणा सबल छ । उनीहरूले प्रशस्त आर्थिक उपार्जन गरे, पैसा कमाए । जेओ कर्नर्सको पुस्तक ‘द फिस्कल क्राइसिस् अफ द स्टेट’ले ती बाघ अर्थतन्त्र भनिएका देशहरूमा उच्च आर्थिक प्रगति भएको देखाउँछ । त्यसरी असमान आर्थिक प्रगति गरेका देश अधिकांश बौद्ध धर्मावलम्बी छन् । 

जब आर्थिक सम्पन्नता हुन्छ, तब मानिसहरूलाई सामान्य जीवनबाट माथि उठ्ने, घुमफिर गर्ने तथा मनोरञ्जनको जीवन जिउने इच्छा हुन्छ । ती सम्पन्न देशका मानिसहरू पनि भ्रमण तथा घुमफिरमा समय दिन थालेका छन् । संसारभर बुद्धिस्ट पर्यटकको भ्रमण बढ्दो छ । ‘इन्भेस्टिङ अन बुद्धिस्ट सर्किट’ नामक प्रतिवेदनको ताजा तथ्यांकअनुसार अहिले संसारभर प्रतिवर्ष लगभग ३० करोड पर्यटकमध्ये २५ प्रतिशत बौद्ध धर्मावलम्बी छन् । भगवान् गौतम बुद्धसँग सम्बन्धित चार प्रमुख ठाउँमध्ये उहाँको जन्मस्थल लुम्बिनी सबैको प्राथमिकतामा पर्छ । मुख्य धर्मग्रन्थ त्रिपिटकले समेत बौद्ध अनुयायीहरूलाई एकपटक लुम्बिनी पुग्नैपर्ने भन्छ । उक्त स्थान हामीसँग हुनु आर्थिक प्रगतिलाई नजिकबाट चियाउने र व्यवहारमा नै सार्थक बनाउने एउटा मुख्य योजना हुनसक्छ । हामी आतिथ्यमा कहलिएका पनि छौं । अन्य सांस्कृतिक र प्राकृतिक मनोरञ्जन पनि प्रशस्त छन् । तसर्थ समृद्ध ती मानिसहरूलाई यहाँ बोलाएर प्रशस्त खर्च गर्न लगाउन सकिन्छ ।

टीआर वैधको शोध ‘नेपाल र सम्राट् अशोक’का अनुसार, लुम्बिनी भ्रमण गर्नेहरूको संख्यामा उच्च वृद्धि भएको छ । सन् २००३ मा २८ हजार ०५३ जना पर्यटक पुगेको लुम्बिनीमा २०१६ मा लगभग २ लाख ५६ हजार १ जना पर्यटक पुगेको देखिन्छ । त्यसमा पनि अझ नेपाली र भारतीय पर्यटकको संख्या समावेश गरिएको छैन । तीमध्ये अधिकांश थाइल्यान्ड, चीन, म्यान्मार, दक्षिण कोरिया र जापानबाट छन् । लुम्बिनी विश्वको आकर्षण बन्ने देखेर नै भारतले समेत कृत्रिम लुम्बिनीको निर्माण गर्दैछ र बारम्बार बुद्धिस्ट सर्किटका लागि जोड गरिरहेछ । ती बौद्ध धर्मावलम्बी देशहरू एसिया महादेशमै भएकाले उनीहरू नेपाल आउँदा यातायातमा कम र यहाँ बढी खर्च गर्छन् । त्यसले हामीलाई ठूलै फाइदा दिन्छ । 

हामीले सशस्त्र द्वन्द्व र संक्रमणकाल भनेर बिताएका पछिल्ला दुई दशकमा माथि उल्लेखित देशहरूले बाघ अर्थतन्त्रको आकार लिए । उक्त देशहरूमा झण्डै ५० करोड बौद्ध धर्मावलम्बी छन् । उनीहरूसँग पैसा छ, घुम्ने चाहना छ । अनि लुम्बिनी पहिलो प्राथमिकतामा छ । समायोजन गर्ने र विश्वस्त पार्ने ल्याकत हामीले राख्नुपर्छ । अबको २० वर्षमा कम्तिमा जम्मा बौद्ध धर्मावलम्बीको केवल आधा अथवा अहिले प्रतिवर्ष पर्यटनमा जाने बौद्ध धर्मावलम्बीको एक तिहाइ मात्र नियमित रूपमा नेपाल ल्याउन सके हामी पनि बाघ अर्थतन्त्र बन्न सक्छौं । 

विदेशीसँग लगानीका लागि रकम मागेर रमाउने भन्दा, आफ्नै नयाँ र मौलिक योजना निर्माणमा ध्यान दिनुपर्छ । दान खोज्न हैन, व्यापार गर्न थाल्नुपर्छ । यसका लागि हाम्रो माटो, पूँजी, क्षमता र विशेषताले पनि पर्यटन, त्यसमा पनि बौद्ध पर्यटन अहिलेलाई सबैभन्दा सहज, भरपर्दो र सुरक्षित योजना हुनसक्छ ।