कात्तिक ३०, २०८०
कमेडी क्लब चलाउने मुन्द्रे उपनाम गरेका एकजना मान्छे छन्। एकै श्वासमा चारवटा प्रश्न सोध्न सक्ने क्षमता भएका जानेमाने पत्रकार ऋषि धमलाको कार्यक्रममा पुगेर तिनले भन्न भ्याए, 'यो टिकटकका कारण मान्छेहरू अल्छी भए, कुन...
पुस २०, २०७६
कुनैपनि मुलुक आफैंमा अजस्र सम्भावनाको स्रोत हो । त्यहाँ उपलब्ध साधन, स्रोत र परिवेशलाई व्यवस्थापन गर्न प्रयत्न मात्र गर्नु पर्दछ । उत्पादनका साधन कुनै स्थानमा कम हुँदैमा आर्थिक समुन्नति हुन सक्तैन भन्ने होइन ।
प्राकृतिक स्रोत, मानव साधन, पूँजी र प्रविधि नै उत्पादन संगठनलाई प्रभाव पार्ने कारक हुन्, तर यीमध्ये कुनै कारक कमजोर हुँदैमा आर्थिक विकास गर्न सकिँदैन भन्ने होइन । सिंगापुर, जापान र दक्षिण कोरियाजस्ता एशियाली बाघ अर्थतन्त्रबाट यसको पुष्टि भएको छ । उत्पादनका साधनहरूको आ–आफ्नै प्रकृतिको सीमितता हुन्छन्, जस्तो कि प्राकृतिक स्रोत सीमित हुन्छ, पूँजी, प्रविधि र मानव साधन सीमित त हुँदैनन्, तर अल्पकालमा वृद्धि गर्न सकिँदैन ।
प्राकृतिक स्रोतलाई उपयोगमा ल्याउन, उत्पादन संरचना निर्माण गर्न र सेवा वस्तुको उत्पादन गर्न पूँजी, प्रविधि र मानव साधन अत्यावश्यक छन् । राज्य मात्र सेवा वस्तुको उत्पादक र वितरक होइन । उदारीकृत अर्थतन्त्रमा राज्य (वा सार्वजनिक क्षेत्र) दिगो रूपमा उत्पादक बन्न सक्दैन, बन्नु हुँदैन पनि । ऊ साधन स्रोतको कुशल विनियोजनकर्ता पनि बन्न सक्दैन ।
उदारीकृत अर्थतन्त्रमा राज्य सरकारभन्दा बाहिरका पात्र (निजी, सहकारी तथा सामुदायिक क्षेत्र) को अभिभावक, नेतृत्वकर्ता, दिशाबोधक र सहजकर्ता हो । वास्तवमा निजी क्षेत्र नै विकासको इञ्जिन हो । निजी क्षेत्रको क्रियाशीलता र सार्वजनिक क्षेत्रको नेतृत्वको परिणाम नै आर्थिक विकास हो । त्यसैले सरकार आफू बाहिरका पात्रहरूको सम्भावना र क्षमता उपयोगको वातावरण गर्न प्रयत्नरत हुन्छ र हुनुपर्छ । यो नै दिगो आर्थिक विकासको आधार हो ।
नेपालको संविधानले निजी क्षेत्रलाई आर्थिक विकासको महत्त्वपूर्ण संवाहक मानेका छ । निजी क्षेत्रका उद्यमीहरूको लगानीको प्रत्याभूति दिएको छ । स्वभावगत रूपमा नेपालको अर्थतन्त्र उदार अर्थतन्त्र हो । सरकार नियामक, उत्प्रेरक, सहजकर्ता र अन्तिम जिम्मेवारी निर्वाहकर्ताका रूपमा रहनु उदारीकृत अर्थतन्त्रको चरित्र हो । पञ्चायतले निर्देशित शासन व्यवस्था चलायो, स्वाभाविक रूपमा अर्थतन्त्र पनि निर्देशित थियो, उदार थिएन ।
आठौं पञ्चवर्षीय योजना अवधिदेखि अर्थतन्त्रलाई उदार र खुला बनाई विश्वव्यापीकरणसँग आवद्ध हुने र निजी क्षेत्रको संलग्नता विस्तार गर्ने काम हुँदै आएको छ । कानूनी प्रक्रिया सरल बनाइएको छ । करसम्बन्धी प्रावधान, विनिमय सुविधा, भिसा सहुलियत, बोनसका प्रावधानले निजी क्षेत्रलाई बजार संकेत भएका सेवा वस्तु उत्पादन गर्न प्रोत्साहित गरेको छ भने प्रतिस्पर्धा कानून लगायत अन्य क्षेत्रगत कानून र नीतिले निजी उद्यशीलताको सम्मान गरेको छ ।
स्वदेशी वा विदेशी लगानीकर्ताका लागि अर्को अवसर भनेको अर्थतन्त्रको आयात संरचना पनि हो । वार्षिक खर्बौं रूपैयाँका दैनिक उपभोग्य वस्तुहरू छिमेकी मुलुकबाट आयात भैरहेका छन्, जुन महंगा पनि छन् भने कतिपय नासवान पनि छन् । यसर्थ उत्पादनको त्यो स्पेस निजी क्षेत्रले लिई आफू पनि लाभान्वित हुने र सेवा वस्तुमार्फत नागरिक सेवा पनि गर्न सक्दछ ।
छिमेकी मुलुकहरूले प्राकृतिक स्रोतको दोहन गरिसकेका छन् । भूगर्भ र वायुमण्डल पनि उपयोग गरिरहका छन् । उनीहरूले वन र भूमिबाट लिनसक्ने उपयोगिता लिइसके, अब धेरै बढाउन सक्ने स्थिति छैन । हाम्रा प्राकृतिक स्रोतहरू अहिले पनि भर्जिन छन् । यस अवस्थामा नेपालमा हुने लगानीले दोहोरो फाइदा पाउन सक्छ, पहिलो, कच्चा पदार्थको सहज उपलब्धता र दोस्रो, तुलनात्मक लाभ । पानीमा आधारित व्यवसायको अर्को अवसर छ ।
व्यावसायिक कृषि तथा वनमा प्रचुर सम्भावना छन् । ५७ प्रतिशत नेपालीहरू आर्थिकरूपमा सक्रिय उमेर समूहमा पर्दछन् र अब करीब दुई दशक जनसंख्यामा युवाहरूको हिस्सा उच्च रहने छ । यो जनसांख्यिक लाभ उपयोग गर्न सकिने अवसर पनि छ लगानीकर्तालाई । यहाँको श्रमशक्ति विश्वकै इमान्दार मानिन्छ र सस्तो पनि छ । श्रम कानून पनि उदार छ । भौगोलिक तथा जैविक विविधताले अरू थुप्रै अवसरको आमन्त्रण गर्दछ । जैविक तथा भौगर्भिक विविधताले धेरै खाले औद्योगिक व्यवसाय सम्भावनाको स्वयं संकेत गरिरहेको छ । हिमाल, पहाड तराई, भीरपाखा, बन छुट्टाछुट्टै सम्भावनाका खानी हुन् ।
अर्को ठूलो अवसर भनेको हाम्रो अवस्थिति हो । हामी विश्वका सर्वाधिक जनसंख्या भएका उदीयमान दुई अर्थतन्त्रको बीचमा छौ । दुवै मुलुक हाम्रो भूमिमार्फत प्रत्यक्ष सम्बन्ध (ल्याण्ड लिङ्क) भएका मुलुक हुन् । दुवै मुलुक आर्थिक समृद्धिको द्रूत यात्रामा रहेकाले उपभोगवादी संस्कृति पनि विकास भएकाले यी दुई अर्थतन्त्रले छाडेको उत्पादन स्पेस हामीले लिन सक्छौं ।
उनीहरूलाई तुलनात्मक लाभ नहुने, तर उनीहरूको आवश्यकता पूरा गर्ने उद्योग व्यवसायबाट हाम्रो अर्थतन्त्रले आर्थिक र रणनीतिक फाइदा लिन सक्छ । साना अर्थतन्त्रले फाइदा लिएर कसरी समृद्ध बन्दछन् भन्ने उदाहरण सिंगापुर तथा लक्जेम्बर्गबाट लिन सकिन्छ । साथै यी दुई अर्थतन्त्र जोड्ने सेवा व्यवसायको अवसर पनि हामीसंग छ । यी दुई मुलुकमार्फत हाम्रा उत्पादनले विश्व बजार पेनेट्रेट गर्न सक्छन् ।
उल्लिखित अवसरलाई उपयोग गर्न लगानीकर्ता आमन्त्रण गर्ने नीति वातावरण पनि छ । वैदेशिक लगानी तथा एकद्वार नीति, औद्योगिक व्यवसाय ऐन, वाणिज्य नीति, बिप्पा सम्झौता, सार्वजनिक निजी साझेदारी नीति तथा ऐन लगानीमैत्री छन् । कृषि विकास, पर्यटन, हवाई, सूचना प्रविधि नीति तथा अन्य कानूनी संरचनाले निजी लगानीको मार्ग प्रशस्त गरेको छ । नब्बेको दशकदेखि नै नेपाली यस क्षेत्रको उदार नीति आधारशीला भएको मुलुकका रूपमा रहँदै आएको छ । विदेशी लगानीकर्ता प्रत्यक्ष वा स्वदेशी लगानीसँग साझेदारी गरेर आउन सक्छन् ।
पूर्वाधार क्षेत्रमा उद्यम तथा आयोजना साझेदारीको अवसर छ । जसबाट लगानीकर्ताको जोखिम न्यूनीकरण हुनसक्दछ । साथै यस क्षेत्रमा अतिरिक्त प्रोत्साहन पाउने नीति संरचना छ । तर यस प्रकारको नीति वातावरणको पर्याप्त प्रचार–प्रसार नहुँदा लगानी अवसर खोजिरहेका कर्पोरेट गुरिल्लाहरू हामीले भित्र्याउन सकेका छैनौं ।
पूँजी अशान्ति, द्वन्द्व र अस्थिरताबाट डराउँछ । आठौं योजना अवधिमा निकै रमाएको लगानी मुलुकमा द्वन्द्व शुरू भएपछि विस्तारै पलायन हुँदै आयो । अघिल्ला दुई दशक वास्तावमा लगानी र उद्योगका लागि निकै निराशाप्रद रहे । संविधान जारीपछि भएका निर्वाचनपछि निर्वाचित संस्थाहरू क्रियाशील हुन थालेका छन् र स्थायी राजनीतिक वातावरण बनेको छ ।
राजनीतिक स्थीरताले बन्द हड्ताल जस्ता घटनाहरू प्रायः समाप्त पारेको छ, नीति स्थीरता पनि दिएको छ । स्थानीय तथा प्रादेशिक सरकार आफ्ना कार्य क्षेत्रमा उद्योग व्यवसाय स्थापना गर्नमा प्रतिस्पर्धामा रहने वातावरण बनेको छ । विद्युत् संकट पनि लगभग समाधान भएकाले उत्पादनको लागत संरचना पनि अब बढ्दैन । यी कारणले अब लगानीकर्ता उद्यमीहरू ढुक्क हुनसक्छन् ।
निजी क्षेत्रका गुनासो छ, अझै पनि केही सुधारका गुञ्जायसहरू छन् । कानूनी प्रावधानहरूबीच एक आपसमा समन्वय छैन । प्रशासनिक ढिलासुस्ती र झमेला बाँकी छन् । घोषणा भएका सुविधा र सहुलियत लिनका लागि महिनौं पर्खिनुपर्छ । पार्टीपिच्छे स्थापना हुने श्रम युनियनले प्रतिष्ठानहरूलाई पिरोलेका छन् र आउँदा दिनमा पनि यो दाहोरिने सम्भावना छँदैछ । श्रमिकहरू अनावश्यक रूपमा राजनीतिक दलसँग नजिकिने गरेका छन् ।
पूर्वाधार संरचना गुणस्तरीय छैनन्, परिणामतः लागत संरचना महंगो हुनसक्छ । सार्वजनिक निजी साझेदारीको प्रदर्शन प्रभाव पार्न सक्ने एक आयोजना पनि सञ्चालनमा छैनन् । यसले स्वदेशी लगानीसँग विदेशी लगानीको साझेदारी हुने संकेत गरिसकेको छैन ।
ठूला आयोजना/प्रतिष्ठानको जोखिम पनि ठूलै देखिएको छ, राजनीतिकरण हुँदै आएको छ । अर्थतन्त्रमा लगानीयोग्य पूँजीको अभाव (क्रेडिट क्रञ्च) बारम्बार देखिँदै आएको छ ।
सार्वजनिक खर्च बढाएर वा अरू उपकरणहरू तत्काल उपयोगमा ल्याएर सो अभाव हटाउनु पर्ने आवश्यकता छ । निक्षेप/लगानीको स्रोत सरकारी खर्च, निर्यात आय, बाह्य मुलुकबाट आउने विप्रेषण र वैदेशिक लगानी हुन् । यसको अभाव देखिएको छ । हाम्रा मौलिक चरित्र र सम्भावनाको प्रचार–प्रसार पनि हुन सकेको छैन ।
लगानीका अवसर खोजिरहेका लगानीकर्ता र उद्यमीलाई हामीले हाम्रा विषयमा बताउन सकिरहेका छैनौं । यसका लागि नेपाली डायस्पोरा परिचालन, कूटनीतिक मञ्च र जनकूटनीतिको परिचालन आवश्यक देखिएको छ ।
साथै अर्को सन्देश पनि आन्तरिक र बाह्यरूपमा दिन जरुरी छ कि विकास र उत्पादन संरचनाका सन्दर्भमा अब राजनीति गरिने छैन । सबै राजनीतिक दलको एजेण्डा आर्थिक समृद्धि हो, यो नै आम नेपालीको अभिष्ट पनि हो । सबै समय गुमेको अवसर अब फेरि गुम्नु हुँदैन । विकासको वेभ र स्पीड समाउनु पर्छ । ([email protected])
कमेडी क्लब चलाउने मुन्द्रे उपनाम गरेका एकजना मान्छे छन्। एकै श्वासमा चारवटा प्रश्न सोध्न सक्ने क्षमता भएका जानेमाने पत्रकार ऋषि धमलाको कार्यक्रममा पुगेर तिनले भन्न भ्याए, 'यो टिकटकका कारण मान्छेहरू अल्छी भए, कुन...
आज ‘सबैका लागि मर्यादित जीवन’ को आदर्श वाक्यसाथ अन्तर्राष्ट्रिय गरिबी निवारण दिवस मनाइँदै छ । भोक, रोग, अभाव र आवश्यकता पूरा भएपछि मात्र मानवीय मर्यादा पाउन सकिन्छ । नेपालमा गरिबी र असमानताका विभि...
डिसेम्बर पहिलो साता एनसेलको माउ कम्पनी आजियाटाले आफ्नो रेनोल्ड होल्डिङ्स यूकेको शतप्रतिशत स्वामित्व गैरआवासीय नेपाली सतिशलाल आचार्यको कम्पनी स्पेक्ट्रलाइट यूकेलाई बेच्न गरेको सम्झौताबारे समाचार बाहिरिएको झन्डै ३ हप्...
उमेरले ३५ वर्ष पुग्नै लाग्दा मैले लोकसेवा आयोगको फाराम भरें । ३५ वर्ष कटेको भए फाराम भर्न पाउँदैनथें, तर नियुक्ति लिँदा भने ३५ वर्ष कटिसकेको थिएँ । लोकसेवा आयोगको सिफारिशअनुसार क्षेत्रीय सिञ्चाइ निर्देशनालयले...
राजधानी काठमाडौंबाट कयौं सय माइल टाढा रहेका जाजरकोट र रुकुम पश्चिम यतिबेला भूकम्पले इतिहासकै सर्वाधिक पीडामा छन् । गोधूलि साँझसँगै ओठ काँप्ने जाडो शुरू हुन थाल्छ । आमाको मजेत्रोमा लपेटिएका बच्चाहरू चि...
नेपालको सार्वजनिक प्रशासन, विशेषतः निजामती सेवामा व्यावसायिक सदाचारिता विकास भएन भन्ने प्रश्न समय समयमा उठ्दै आएको छ । कर्मचारीमा स्वाभाविक रूपमा हुनुपर्ने कार्यसम्पादनलाई व्यवस्थित बनाउने सीप, संस्कार र अनुभवजन्य...
सृष्टिमा हरेक चीजको एउटा अति हुन्छ, जसलाई हामी सीमा भन्ने गर्छौँ, जलाई उसले आउँदा सँगै लिएर आएको हुन्छ र जेजति गर्छ यसैभित्रै रहेर गर्छ । अति पार गर्नासाथ उसको अस्तित्व पनि समाप्त हुन पुग्छ । अति पार गरेपछि नदी...
नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलन कतिपटक विभाजन भयो ? पुनः एकता, मोर्चा गठन, विघटनलाई हेर्दा यसको जोडघटाउको लामै शृङ्खला बन्छ । र, त्यसमा मूलधारको राजनीतिबाट विभाजित कम्युनिस्ट पार्टी अर्थात् वामपन्थी पार्टीहरूको विसर्...
नेपालको निजामती सेवा (समग्र प्रशासन) कम व्यावसायिक भएको आरोप लाग्दै आएको छ । कर्मचारीहरूमा बुझाइको स्तर सतही देखिन थालेको छ । सकारात्मक सोच पनि खस्किएको छ । प्रस्तुतिमा आत्मविश्वास होइन, हीनभावना देखिन थालेको ...