अक्षरकर्मी

अहिलेका सम्पादक र उहाँमा फरक छ...अखबारको मालिकले जति स्वतन्त्रता दिएको छ त्यत्ति लेख्छ, छाप्छ अहिलेको सम्पादकले । मणिबाबुको यिनीहरूसँग तुलना हुँदैन’

हालै प्रकाशित मणिराज उपाध्याय स्मृतिग्रन्थमा माथिको उध्दरण भेटिन्छ । यो कथन राजनीतिज्ञ विश्वबन्धु थापाको हो । थापा आफैं पाको उमेरका राजनीतिक व्यक्तित्व, तर उहाँले समकालीन नेपालको पत्रकारितालाई समेत नजिकबाट नियालिरहेको देखियो । थापाको यो अवधारणा चरितार्थ गराउने एक जल्दोबल्दो घटना फागुनको आरम्भमा भएको थियो : फागुन ७ गते वार्षिकोत्सव मनाउने क्रममा एक सम्पादकले ट्वीटर मार्फत के कुरा सार्वजनिक गरे भने उनी प्रकाशकले दिएको स्वतन्त्रता उपयोग गर्दैछन् र त्यस बापत उनैप्रति कृतज्ञ छन् । अर्थात् सम्पादक भएर पनि संविधानले दिएका स्वतन्त्रता,हक र अधिकारलाई भन्दा बढी महत्व प्रकाशकबाट प्राप्त स्वतन्त्रतालाई दिने गरेका छन् !

यस्तै प्रवृत्तिलाई देख्दा मलाई बराबर ‘साहुका सम्पादक’ को सम्झना हुने गर्छ । जो देशको मूल कानूनले प्रदान गरेको अधिकार पनि प्रयोग गर्ने हिम्मत राख्दैन त्यस्ताबाट साँच्चिकै आँटिला काम कसरी हुन सक्ला ? भन्नै परेन,यस्ता सम्पादक पाठकप्रति उत्तरदायी हुने आशा गर्नु निरर्थक हुन्छ । रेडियोका श्रोता, टेलिभिजनका दर्शक र अन्लाइनका उपभोक्ता बहुधा यस्तै सञ्चारकर्मीको निशानामा परेका हुन्छन् । अग्रज पत्रकार भैरव रिसालको चिन्ता पनि यहाँछेउ सान्दर्भिक देख्छु । ​

*****

मणिराज उपाध्याय ( वि.सं. १९८०-२०७३) को पत्रकारितालाई चिन्ने वरिष्ठ पत्रकार आदित्यमान श्रेष्ठको आलेख पढ्दा यस्तो जानकारी पाइन्छ : नेपालको पानी भारतको लागि कति महत्वपूर्ण छ भन्ने कुरा आजभन्दा ६० वर्षअगाडि मणिराजजीको अखबारमा प्रकाशित सामग्रीले देखाएको छ ।...६० वर्षपछि हाम्रा जल विशेषज्ञ भन्दैछन् कि भारतको स्वार्थ नेपालमा उत्पादन हुने विद्युत् होइन, नेपालको पानी हो । यही कुरा केही महिनाअघि इजरायल पुगेका भारतका प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले समकक्षी बेञ्जमिन नेतन्याहुसित गरेछन् ।

कीर्तिनिधि बिष्ट दिवंगत भैसक्नु भएको छ । निधन हुनुअघि दिएको अन्तर्वार्तामा उहाँले मणिबाबुलाई ‘पायोनियर पत्रकार’ मान्नु भएको छ । ‘नलेखिएको इतिहास’ पुस्तक लेखेर हालै चर्चामा रहेका वामपन्थी नेता राधाकृष्ण मैनालीलाई निज वीरगञ्ज कारागारका बन्दी रहँदा ‘समाज’ पत्रिकाका सम्पादक मणिराजजीले भेट्नु भएको रहेछ । मैनाली : उहाँ वामपन्थी कार्यकर्ता पनि होइन र नेपाली काँग्रेसको सदस्य पनि होइन । तर उहाँमा समाज र देश विकासको प्रगतिशील सोच थियो, त्यसैले उहाँ मलाई भेट्न आउनु भयो ।

मणिराजजीलाई नजिकबाट चिनेका, बुझेका नेपालीले उहाँ संवैधानिक मर्यादामा रहेको राजसंस्था सहितको प्रजातन्त्र नेपालको लागि आवश्यक ठान्ने एक निर्भीक पत्रकार भन्न रुचाउँछन् । यो दृष्टिकोण स्मृतिग्रन्थमा छापिएका कतिपय संस्मरणबाट पुष्टि हुन्छ । २००७ सालको परिवर्तनपछि नेपालमा निजीक्षेत्रमा पत्रकारिताको जग हाल्ने ८-१० जना पत्रकारमा मणिराजजी पर्नुहुन्छ । गोपालदास श्रेष्ठ, चन्द्रलाल झा, मदनमणि दीक्षित, गोविन्द वियोगी यस क्रममा सम्झना गरिने केही नाम हुन्; अहिले दीक्षित मात्र हामीबीच हुनुहुन्छ । >आधा शताब्दीको कठोर संघर्ष< शीर्षकमा रघु मैनालीद्वारा लिखित ३६ पृष्ठको आलेखले मणिराज उपाध्यायको असाधारण साहस र धैर्यसित पाठकलाई परिचित गराउँछ । शासक प्रशासकलाई बिझाउने समाचार, टिप्पणी, अग्रलेख आदि लेखे/छापे बापत दर्जनौं पटक   थुनछेक बेहोरेका उपाध्यायका बारेमा घमराज लुइँटेल र ब्रजेशराज शर्माबाट विस्तृत जानकारी आएको छ । उहाँको फूटबल खेलाडीको चिनारी पनि रोचक रहेछ ।

स्मृतिग्रन्थ पाँचशयभन्दा बढी पृष्ठमा छ, र यसलाई ११ अध्यायमा बाँडिएको छ । उपाध्यायको व्यक्तित्व झल्काउने संस्मरणात्मक विवरणका अतिरिक्त यस ग्रन्थमा सातसालपछिको लामो कालखण्डमा नेपाली पत्रकारिता कुन ढङ्ग र बेगले विकसित हुँदै आयो त्यसको तथ्यगत जानकारी पाइन्छ । ग्रन्थको सम्पादन र प्रकाशनमा पत्रकार र ‘समाज’ पत्रिकाका व्यवस्थापक नै संलग्न भएको हुनाले २०५३ साल पौषमा कस्तो परिस्थितिमा त्यो पत्रिका सदाको लागि बन्द गरियो त्यसको आधिकारिक सूचना समावेश भएको छ । त्यसैले मैले प्रेस स्वतन्त्रता र पत्रकारिताबारे अन्वेषण गर्नेहरूको लागि यो संग्रहणीय पुस्तक  मानेको हुँ । ग्रन्थको आवरणमा मुद्रित ‘सतिसाल’ लाई बृहत् शब्दकोशले ‘ चुरो खुब बलियो हुने एक जातको रूख ’ भनेर अर्थ्याएको छ । उपाध्यायलाई सुहाउँदो चिनारी गराउने लवज हो यो ।

*****

कृति : पत्रकारिताका सतिसाल

सम्पादकमण्डल: ब्रजेशराज शर्मा, रघु मैनाली, घमराज लुइँटेल र जीवनाथ खनाल

प्रकाशक: ब्रजेशराज शर्मा, काठमाडौं । ९८५१००४७०८  

 संस्करण : प्रथम; २०७४

पृष्ठ : ५१५ +

सहयोग रकम (मूल्य): पाँचशय रुपिञा