संसारभरि भुटानको पहिचान खुशी मुलुकका रूपमा रहेको छ । भुटानको प्रगतिको दर्शन कुल गार्हस्थ्य उत्पादन भन्दा पनि कुल राष्ट्रिय खुशीमा आधारित छ भनिन्छ । 

विदेशी पत्रकारहरू पनि भुटान संसारकै अनुपम देश मान्छन् र वातावरणको मापदण्डमा यो देश अरूभन्दा निकै अघि छ । 

तर यसो भन्दैमा भुटानका नागरिक व्यग्रता, अवसाद र मानसिक विकारबाट मुक्त छन् भन्न मिल्दैन । 

भुटानको राजधानी थिम्पुस्थित नेसनल रेफरल हस्पिटलको रेकर्ड हेर्दा थाहा हुन्छ – त्यहाँ व्यग्रता (एंजाइटी) र अवसाद (डिप्रेसन) का रोगी टन्नै आउँछन् । भुटानको वार्षिक स्वास्थ्य बुलेटिनका अनुसार, सन् २०१७ मा मानसिक रोगका ४२ सय केसहरू आए । 

आत्महत्या पनि यो देशमा अचेल खुबै हुन थालेको छ । प्रत्येक वर्ष आत्महत्या गर्नेको संख्या बढ्दो छ । 

अन्य देशको जस्तो हजारौं मानिसले यहाँ आत्महत्या गर्दैनन् तर भुटानको जनसंख्याको हिसाबमा ठूलै मात्रामा आत्महत्या हुन्छ । 

भुटानको जनसंख्या पुननपुग १० लाख छ । जनसंख्याको अनुपातमा सय मानिसले आत्महत्या गरे भने पनि चर्कै आँकडा हो । भुटानमा आत्महत्याका केस हेर्दा त्यसको कारण अवसाद र मानसिक रोग नै देखिन्छ । 

द डिप्लोम्याटको एक रिपोर्टअनुसार, भुटानमा जम्मा चार मनोचिकित्सक छन् र एकजना पनि मनोवैज्ञानिक छैनन् । प्रशिक्षित मनोविद् पनि राजधानीमा मात्र सीमित छन् । 

हालै भुटान सरकारले मानसिक स्वास्थ्यमा बजेट पनि बढाएको छ । 

भुटानको स्वास्थ्य मन्त्रालयले आगामी पाँच वर्षका लागि मानसिक स्वास्थ्यमा ६ करोडको बजेट प्रस्ताव गरेको छ । भुटानमा मानसिक स्वास्थ्य सेवासँगै शिक्षा र जागरुकताका विषयमा धेरै काम गर्ने आवश्यकता छ । 

रिपोर्टमा भुटानको भाषा पनि समस्याका रूपमा रहेको लेखिएको छ । भुटानको राष्ट्रभाषा जोंखा हो तर यसका अनेकौं भाषिका छन् । यो भाषा र भाषिकाहरूमा मानसिक रोगलाई बुझाउने क्षमता नै नभएको बताइन्छ । 

द डिप्लोम्याटसँग कुरा गर्दै दुई मनोचिकित्सकले उनीहरूको भाषामा मानसिक स्वास्थ्यका लागि पर्याप्त शब्दावली नभएको बताए । मनोचिकित्सामा भुटानले दुई दशकअघि मात्र काम शुरू गरेको हो । 

मानसिक रोगको कुरा गर्दा भुटानी नागरिक पागलपनको शिकार छन् । पागलपनलाई मानिस कलंकका रूपमा हेर्छन् । भुटानमा मानसिक रोगमा कुनै बहस वा अभियान चलाइएको छैन । ग्रस नेसनल ह्याप्पिनेसमा मानसिक
स्वास्थ्यलाई नवौं स्थानमा राखिएको छ । 

भुटानमा मानसिक स्वास्थ्यको चिन्ता स्वास्थ्य मन्त्रालयको सन् २०१४ मा आत्महत्यासम्बन्धी प्रतिवेदनपछि झनै बढेर गयो । यसअघिको सरकारमा स्वास्थ्य मन्त्रालयले आत्महत्या रोक्नका लागि तीनवर्षीय योजना बनाएको थियो । 

त्यसको नाम राष्ट्रिय आत्महत्या रोकथाम कार्यक्रम थियो । भुटानमा आत्महत्या रोक्नका लागि कुनै हेल्पलाइन नम्बर छैन । 

भुटान आफ्ना अनेकौं विशेषताका लागि चिनिन्छ । यो बौद्ध देशमा संविधानमा प्रगतिको मापदण्ड खुशियालीसँग जोडिएको छ । विश्व स्वास्थ्य संगठनले आत्महत्या अत्यधिक गर्ने मानिसको देशमा भुटानलाई २१औं नम्बरमा राखेको
छ । 

एक्सप्लोरपार्ट्स अननोन डट् कमसँग कुरा गर्दै पहिलो मनोचिकित्सक चेंचो दोर्जीले भने, ‘परिवार र समुदायहरूको विभाजन नै भुटानीहरू अवसादग्रस्त हुने प्रमुख कारण हो । भुटान परिवर्तनको चरणबाट गुज्रिरहेको छ ।
परिवारसँग समय बिताउने मानिस अहिले सामाजिक सञ्जाल र मोबाइलमा समय बिताउँछन् । एक किसिमको दूरी आउन थालेको छ । मानसिक रोगले गाँजेपछि बल्ल मानिसहरू अस्पताल जान्छन् ।’

भुटानमा मानिसहरूको आम्दानी कम छ र विदेशी ऋण पनि बढ्दो छ । 

सन् १९९० को दशकमा नेपाली मूलका लगभग एक लाख मानिसलाई देशबाट निकालेकोमा पनि भुटानको आलोचना हुने गरेको छ । नेपालीहरूको संख्या बढेमा भुटानको बहुसंख्यक जनसंख्या अल्पसंख्यक हुने डर रहेको भुटानले
बताएको थियो । 

दोर्जी भन्छन्, ‘सन् १९९९ देखि ५३ सय मानिस अवसाद, मनोरोग र अन्य मानसिक रोगको शिकार भएका छन् । भुटानमा मनोरोगीको उपचारका लागि एक मात्र विभाग छ र रोगीको संख्या बढेको बढ्यै छ । लागूऔषधको लत,
चर्को शहरीकरण र बेरोजगारी जस्ता कुरा एकैचोटि आइलागेका छन् ।’

चेन्चोले सन् २००५ मा एउटा अनुसन्धान पेपरमा लेखेका थिए, ‘रक्सी भुटानी संस्कृतिको महत्त्वपूर्ण कुरा हो । बौद्ध परम्पराका ग्रन्थहरूमा रक्सीको प्रसंग आउँछ । मानिसहरू घरमै रक्सी बनाउँछन् । अहिले यो आम्दानीको माध्यम
पनि बनेको छ । अहिले यसको आयात पनि भइरहेको छ । रक्सी भुटानमा अत्यन्तै सुलभ छ ।’ 

डाक्टर चेन्चो दोर्जी भन्छन्, ‘अहिले पनि भुटानमा धेरै मामिलामा मध्यकालीन समाज छ । यहाँ अन्न दिएर सामान किन्ने प्रणाली अझै पनि लोकप्रिय छ । सन् १९६० को दशकको शुरूआतमा भुटानका राजाले बन्द मुलुक खोल्ने
फैसला गरे । भुटानमा आधुनिकताको शुरूआत त्यहीँबाट हुन्छ । धेरैजसो भुटानीहरू १७औं शताब्दीमै लगाउने लुगा लगाउँछन् । तर अहिले भुटानमा मानिस टीशर्ट र मिनीस्कर्ट पनि लगाउन थालेका छन् ।’

अनेकौं विशेषज्ञहरूले भुटानको खुशी त्यहाँको परम्परा र मौलिकतामा अडिएको मान्छन् । त्यहाँको मौलिकता र परम्परामा चोट पुगेमा भुटानीहरूमा अवसाद आइहाल्छ । 

बीबीसी हिन्दीमा प्रकाशित विश्लेषणको भावानुवाद