मंसिर ३, २०८०
मखमली फुल्दा, मार्सी धान झुल्दा बहिनी आउने छिन्, दैलाको तस्वीर छातीमा टाँसी आँसु बगाउने छिन् .....। हाम्रो समयका चर्चित गायक नारायण रायमाझीको ‘नमुछे आमा दहीमा टीका’ बोलको गीत नि...
नेपालमा रेलको इतिहास ब्रिटिशहरूले शुरूआत गरेको पाइन्छ । शुरूआती समयमा जंगल पनि प्रशस्त थियो, त्यसैले काठको स्लिपर प्रयोग गरेर रेलको सञ्चालन गरिएको थियो ।
ब्रिटिशहरूले सामान ढुवानी गर्न रेलको प्रयोग गरेको ऐतिहासिक अध्ययनबाट थाहा पाउन सकिन्छ ।
आजभन्दा ९३ वर्ष अघिदेखि नै नेपालमा रेलको सञ्चालन भएको पाइन्छ, अमलेखगञ्जदेखि रक्सौलसम्म । रक्सौलमा अहिले पनि रेल स्टेसन छ ।
दोस्रो रेल सन् १९३७ मा जयनगर–जनकपुर–विजलपुरामा शुरू भएको देखिन्छ, जुन रेल २०७१ सालसम्म पनि चलिरहेको थियो । अमलेखगञ्जको रेल त्रिभुवन राजपथ बनेपछि सन् १९५६ पछि बन्द भएको रहेछ । राजमार्गको कारण त्यसको उपयोगिता अलिक घट्दै गएको रहेछ । मैले जानेसम्म ४५/४६ सालसम्म पनि वीरगञ्जमा रेलले सामानको आपूर्ति गरिरहेको थियो ।
इतिहासको अध्ययनन गर्दा पहिला काठ र कोइलाको प्रयोग गरेर सञ्चालन गर्ने प्रकारका रेल इन्जिनहरू थिए । अहिले रेलको क्षेत्रमा ठूलो विकास भएको छ । विद्युतबाट चल्ने तीव्र गतिका रेल सेवाहरू सञ्चालन भएका छन् । प्रतिघण्टा ६०० किलोमिटर गुड्ने क्षमता भएका रेलहरू समेत प्रयोगमा आउन थालिसकेका छन् ।
सबैभन्दा पहिला जापानले आधुनिक रेलको विकास र सञ्चालन गरेको हो । अहिले पूरै युरोप एउटै रेलले जोडिएको छ । अमेरिकामा यात्रुबाहक भन्दा पनि सामानको ढुवानीमा धेरै रेलको प्रयोग भएको पाइन्छ । विकासक्रमलाई हेर्दा रेलको क्षेत्रको विकासका लागि तीव्रगतिमा अनुसन्धान भएको देखिन्छ । पुरानो स्लिपर ट्रेन हुँदै बुलेट ट्रेनपछि अहिले म्याग्नेट ट्रेनको विकास भएको छ, जुन चीनमा प्रयोग भइरहेको छ ।
पहिला सबै रेलहरू कोइला इनर्जीबाट सञ्चालन गर्ने गरिन्थ्यो भने अहिले सबै डिजल र विद्युतबाट चल्ने रेलहरू सञ्चालनमा आएका छन् । छिमेकी मुलुक भारतमा चल्ने धेरै रेलहरू डिजलवाला हुन् । हामीले पनि नेपालमा अब सबै रेलमार्गहरू विद्युतीय बनाउने ढंगले काम गरिरहेका छौं ।
रेल यातायातको अनुभव
म सानै छँदा नै रेल चढेको सम्झन्छु । सम्झना अनुसार सायद म त्यतिबेला ५–६ वर्षको थिएँ होला । हामी वीरगञ्जसम्म आउनको लागि पनि रेल नै चढ्ने गर्थ्यौं । सीतामणिमा ठूलो बजार थियो, त्यहाँ जान पनि रेल नै चढेर जान्थ्यौं । त्यतिबेला त्यहाँ चल्ने रेल कोइला इन्जिनवाला थियो ।
मैले एसएलसीपछि इन्जिनीयर पढाइको शुरूआत गरें । सिभिल इन्जिनीयर पढ्दा रेलवे इन्जिनीयर पनि पढ्नुपर्थ्यो तर पढेर नेपालमा आउँदा रेलमा काम गर्ने फराकिलो क्षेत्र थिएन । जनकपुर–जयनगर रेल मात्रै थियो । त्यसैले त्यो फिल्डमा काम गर्ने आकर्षण र अवसर दुवै भएन । म सरकारी सेवामा प्रवेश गरें । लामो समय इन्जिनीयरिङ फिल्डमा काम गरें ।
सरकारी क्षेत्रमा काम गर्दै आउँदा विगत २ वर्षदेखि मैले रेल विभागको महानिर्देशकको भूमिका सम्हालिरहेको छु । इन्जिनीयर अध्ययनको क्रममा पनि यो विषय अध्ययन गरेकाले रेल मेरो लागि नौलो चाहिँ लागेन । दोस्रो रेलको लागि आवश्यक पर्ने स्ट्रक्चर बनाउँदा अरु सडक र पुलकै जस्तो इन्जिनीयरिङ काम हुन्छ । रेलको लिंक बनाउने बेलासम्मको काम करीब अरु सिभिल इन्जिनीयरिङसँग मिल्दोजुल्दो हुन्छ ।
रेलको अर्को पाटो भनेको विद्युतीय रेलवे हो । त्यसमा हामी सिभिल इन्जिनीयरको दखल हुँदैन । त्यसैले त्यसको भाग अर्को प्राविधिक पक्षले हेर्छ ।
अध्ययन अवलोकन
म रेलकै कामको सिलसिलामा चीन, भारत र इटली गएको थिएँ । ती तीन ठाउँका रेलहरू विभिन्न किसिमका छन् । भारतमा सञ्चालन भएको रेल अलि पुरानो मोडेलको छ । ब्रोडगेजवाला ट्रयाकमा त्यहाँका रेल गुड्छन् । चाइना र युरोपमा सञ्चालन भएका रेलहरू भारतको भन्दा आधुनिक छन् । युरोपको भन्दा पनि चीनको रेल अझै बढी आधुनिक छ । १८ वर्षअघि जापान जाँदा त्यहाँको बुलेट ट्रेन चढ्ने अवसर पाएको थिएँ । त्यो बेला म अचम्म परेको थिएँ कि विमान जत्तिकै रफ्तारमा भनेको ठाउँमा पुग्न सकिने । रेल गुडेको पनि थाहा नहुने ।
अध्ययन र अवलोकनबाट मलाइ के लाग्यो भने कुनै पनि देशको आधुनिक विकासका लागि रेलको विकास अनिवार्य छ । रेलको विकास विना करीब आधुनिक विकास असम्भव छ भन्न पनि सकिन्छ । किनभने रेल सुरक्षा, ठूलो मात्रामा सामानको ढुवानी र यात्राको हिसाबले पानीजहाजपछि सस्तो पर्दछ । अहिले जुन विद्युतीय रेल आयो, यसले वातावणलाई समेत नकारात्मक असर गर्दैन ।
रेलको विकासले सडक यातायातलाई न्युनीकरण गर्नुका साथै कच्चा पदार्थको ढुवानी र तयारी वस्तुको ढुवानीमा सरल, सुलभ र सस्तो बनाउँछ । एउटै रेलले १०० वटा ट्रकले बोक्ने सामान बोक्न सक्छ । छिटो र उच्च विकासका लागि रेल कनेक्सन अनिवार्यता देखिएको छ ।
तुलात्मक अध्ययन
मैले हालसम्म देखेकोमध्ये भारतको मुम्बईदेखि गोवासम्म जाने रेलमार्ग अति जटिल रहेछ । समुन्द्रले छोडेको पहाड अति बलियो चट्टान फोरेर त्यो रेलमार्गको निर्माण गरिएको छ । त्यसमा ८० किलोमिटर त सुरुङ मार्ग मात्रै छ ।
मैले अध्ययनको शिलशिलामा पनि थाहा पाएको थिएँ, त्यसलाई अति कठिन रेलमार्ग भनेर भनिन्थ्यो । हाम्रो नेपाली भूगोलको पहाड बरु माटो–ढुंगा मिसिएर बनेको छ तर त्यहाँको पहाड मात्रै कडा चट्टानले बनेको छ, जुन समुन्द्रले छोडेको भूभाग हो ।
अहिले चीनले पनि धेरै अप्ठ्यारो भूभागमा रेल बनाएको छ । विशेषगरी टनेल प्रविधिले असम्भव देखिने पहाडमा पनि रेललाई सम्भव बनाएको छ ।
हामीले जुन काठमाडौं–केरुङ रेलमार्गको कुरा गरिरहेका छौं, त्यसमा करीब ९५ प्रतिशत सुरुङ मार्ग निर्माण गर्नुपर्ने हुुन्छ । काठमाडौं रक्सौल रेलमार्ग पनि ५० प्रतिशतभन्दा धेरै सुरुङ निर्माण गर्नुपर्ने हुन्छ ।
तुलनात्मक रुपमा हेर्दा सडक संसारकै निर्विकल्प यातायात क्षेत्र हो, किनकि यसको विकास हरेक ठाउँमा गर्न सकिन्छ तर रेल यातायात विकसित समाजको लागि अर्को अनिवार्य क्षेत्र हो । विकसित राष्ट्र निर्माण गर्नको लागि एकीकृत यातायात विकास गर्न जरुरी पर्दछ ।
एयरपोर्र्टदेखि शहर वा बस्तीसम्म, बन्दरगाहदेखि शहर र औद्योगिक क्षेत्रसम्म औद्योगिक क्षेत्रबाट शहर बस्तीसम्म रेलमार्ग जोड्न सकियो भने देशको छिटो विकास सम्भव हुन्छ । सबै यातायातका क्षेत्रलाई एकआपसमा परिपुरक रुपमा विकास गर्ने अवधारणा अगाडि बढाउनुपर्छ ।
निर्माणमा महंगो
सबैभन्दा सस्तो यातायात जल यातायात हो, जसमा ट्रयाक बनाउनु पर्दैन । त्यसपछि सबैभन्दा सस्तो भनेको रेल यातायात हो । रेल यातायात सञ्चालन गर्दा सस्तो भए पनि निर्माणको चरणमा सडक यातायातकोे तुलनामा धेरै महंगो पर्दछ । पहिलो, रेल सञ्चालन गर्नको लागि शुरूआत र अन्तिम विन्दुसम्मको काम अनिवार्य रुपमा सम्पन्न गर्नुपर्छ । किनकि रेल सडक यातायातका साधन जस्तो थोरै बाटोमा पनि काम चलाउन सकिने प्रकृतिको हुँदैन ।
दोस्रो, रेलमार्ग निर्माण गर्दा यसको दिर्घकालीन सञ्चालनसँग पनि जोडेर काम गर्नुपर्ने हुन्छ । एकपटक सामान लिएर जाने र अर्कोपटक खाली जाने भएमा उपभोक्तालाई यसको लागत बढी पर्न जाने हुन्छ । त्यसैले रेलमार्ग निर्माण गर्दा सकेसम्म दोहोरो सप्लाई सम्भावनालाई समेत ध्यानमा राखेर गर्नुपर्ने हुन्छ ।
रेलको विकास र मेरो चाहना
हामी रेलको विषयमा धेरै शुरूआती मात्रैको चरणमा छौं । म यो विभागमा आउँदा जनकपुर–जयनगर रेलमार्ग निर्माणको प्रारम्भिक चरणमा थियौं । अहिले करीब काम सम्पन्न भएको स्थिति छ । म आउँदा पूर्वपश्चिम विद्युतीय रेलमार्गको विषयमा पनि थोरै मात्र काम भइरहेको थियो, अहिले धेरै ठाउँमा काम अगाडि बढिरहेको छ ।
बजेट व्यवस्थापनदेखि २ छिमेकीसँग पनि समन्वय गरेर अगाडि बढ्नुपर्ने हुन्छ । अहिले लकडाउनले गर्दा रेल क्षेत्रको धेरै काम पछाडि धकेलिएको छ । काठमाडौं–केरुङ रेलमार्गको काम कोरोनाका कारणले रोकिएको छ ।
भारतले पहिलो चरणमा जनकपुर–जयनगरको काम र पूर्वपश्चिम विद्युतीय रेलमार्गमा काम गर्ने र त्यसपछि अरु बाँकी सम्भाव्यता अध्ययन भएको ठाउँमा काम गर्ने जनाएको छ । जापान, चीन, भारत, क्यानडा र कोरिया लगायत धेरै मुलुकका लगानीकर्ताले पनि नेपालको रेल क्षेत्रमा लगानी गर्न चाहेका छन् । नीतिगत अभावको कारण यो विषयलाई अगाडि बढाउन सकिएको छैन । नीतिगत विषयमा संसदमा छलफल बाँकी रहेकाले छिट्टै टुंगो लाग्ला ।
काठमाडौमा मोनोरेलको विषय पनि अगाडि बढिरहेको छ । काठमाडौं उपत्यकाको जनघनत्वलाई ध्यानमा राखेर हेर्दा र दीर्घकालीन ट्राफिक व्यवस्थापनको विषयलाई हेर्दा रेलको विकास अनिवार्य देखिन्छ । दीर्घकालीन रुपमा हेर्दा मेट्रोरेलको विकास गर्नु काठमाडौंको आवश्यकता हो भन्ने मलाई लाग्छ ।
अहिलेको समयमा सञ्चालन हुने विद्युतीय रेलमार्गले निर्माणको चरणमा महंगो परे पनि दीर्घकालीन हिसाबले राष्ट्रको विकास र व्यापार घाटामा ठूलो सहयोग पुर्याउँछ । विद्युतीय रेलले नेपालको व्यापार घाटा अत्याधिक कम गर्नुका साथै पेट्रोलियम पदार्थको परनिर्भरतालाई पनि कम गर्दछ । त्यसैले नेपालको विकासमा यसको तीव्रगतिमा विकास गर्न जरुरी छ ।
हामीले तीव्रगतिमा काम गरिरहेका थियौं । सरकारले बजेटमा अभाव हुन पनि दिएको छैन । यतिबेला हामीले जनकपुर–जयनगर रेल सञ्चलनको तयारी गरेका थियौं । रेलको सामग्री पनि किनेर तयारी अवस्थामा रहेको छ । कोरोनाले सिर्जित समस्याका कारण सञ्चालन रोकिएको छ । मेरो कार्यकालको अबको छोटो समयमा नै जनकपुर–जयनगर रेल सञ्चालन गर्न पाइन्छ भन्ने मेरो आशा छ । तत्कालको लागि मेरो सफलता र खुशीको कुरा नै यही हो ।
(लोकान्तरकर्मी नारायण अर्यालले गरेको कुराकानीमा आधारित)
मखमली फुल्दा, मार्सी धान झुल्दा बहिनी आउने छिन्, दैलाको तस्वीर छातीमा टाँसी आँसु बगाउने छिन् .....। हाम्रो समयका चर्चित गायक नारायण रायमाझीको ‘नमुछे आमा दहीमा टीका’ बोलको गीत नि...
आज ‘सबैका लागि मर्यादित जीवन’ को आदर्श वाक्यसाथ अन्तर्राष्ट्रिय गरिबी निवारण दिवस मनाइँदै छ । भोक, रोग, अभाव र आवश्यकता पूरा भएपछि मात्र मानवीय मर्यादा पाउन सकिन्छ । नेपालमा गरिबी र असमानताका विभि...
राजधानी काठमाडौंबाट कयौं सय माइल टाढा रहेका जाजरकोट र रुकुम पश्चिम यतिबेला भूकम्पले इतिहासकै सर्वाधिक पीडामा छन् । गोधूलि साँझसँगै ओठ काँप्ने जाडो शुरू हुन थाल्छ । आमाको मजेत्रोमा लपेटिएका बच्चाहरू चि...
धरान उपमहानगरपालिकाका मेयर हर्क साम्पाङले राष्ट्रपति र प्रधानमन्त्रीको फोटो नगरपालिकाबाट हटाएको विषय अहिले निकै चर्चामा छ । २०५४ मा त्यही प्रकृतिको क्रियाकलाप गरेका थिए, लीला थापा मगरले । जिल्ला विकास समिति...
कमेडी क्लब चलाउने मुन्द्रे उपनाम गरेका एकजना मान्छे छन्। एकै श्वासमा चारवटा प्रश्न सोध्न सक्ने क्षमता भएका जानेमाने पत्रकार ऋषि धमलाको कार्यक्रममा पुगेर तिनले भन्न भ्याए, 'यो टिकटकका कारण मान्छेहरू अल्छी भए, कुन...
उमेरले ३५ वर्ष पुग्नै लाग्दा मैले लोकसेवा आयोगको फाराम भरें । ३५ वर्ष कटेको भए फाराम भर्न पाउँदैनथें, तर नियुक्ति लिँदा भने ३५ वर्ष कटिसकेको थिएँ । लोकसेवा आयोगको सिफारिशअनुसार क्षेत्रीय सिञ्चाइ निर्देशनालयले...
नेपालको निजामती सेवा (समग्र प्रशासन) कम व्यावसायिक भएको आरोप लाग्दै आएको छ । कर्मचारीहरूमा बुझाइको स्तर सतही देखिन थालेको छ । सकारात्मक सोच पनि खस्किएको छ । प्रस्तुतिमा आत्मविश्वास होइन, हीनभावना देखिन थालेको ...
निरन्तर १८ वर्ष लामो कन्जरभेटिभ पार्टीको सरकारलाई विस्थापित गर्दै लेबर पार्टीका नेता टोनी ब्लेयर सन् १९९७ को मे २ मा बेलायतको प्रधानमन्त्री बन्न सफल भएका थिए । लेबर पार्टीका नेता जोन स्मिथको निधनपश्चात पार्टीको ...
जनता समाजवादी पार्टीमा आएको विभाजन पहिलो पनि होइन र अन्तिम पनि होइन । राजनीतिक दलमा आएको विभाजनको लामो शृङ्खला हेर्ने हो भने पनि यो न पहिलो हो, न अन्तिम । दुःखद् कुरा के भने राजनीतिक दल विभाजनको नयाँ कोर्...