महर्षि वशिष्ठ र उनको जीवनगाथा

वैदिक ग्रन्थहरूमा महर्षि वशिष्ठको विशिष्ट स्थान छ । क्षमाधर्मका जीवन्त प्रस्तुति यी महर्षि सेवा र परोपकारको क्षेत्रमा पनि पर्यायवाचीका रूपमा रहेका छन् ।
लामो समयदेखि सूर्यवंशी राजाहरूको कुलपुरोहित रहेर सेवा प्रदान गर्दै आएका यी महर्षिले परेको बेला सामान्य जनताको समेत उत्तिकै सेवा र उपकार गरेका छन् । उनले दिलीप र दशरथ जस्ता चक्रवर्ती राजाहरूको पुत्रेष्टि यज्ञ गराएर वंशपरम्परा नै चलाइदिएका छन् भने अनावृष्टि र दुर्भिक्षको बेला तपोबलद्वारा वर्षा गराई सारा संसारको उद्धारसमेत गरेका छन् ।
हाम्रा वेद, पुराण आदि ग्रन्थहरूमा उल्लेख भए अनुसार उनी पृथ्वीलोकदेखि स्वर्गलोकसम्म बेरोकटोक जान र आउन सक्ने व्यक्तित्वमा पर्दछन् । उनले पटक–पटक स्वर्गसम्म पुगेर वैदिक अनुष्ठान पूरा गरी देवराज इन्द्रको मनोकामना पूरा गरेका मात्र छैनन्, स्वर्गका वैद्य अश्विनीकुमारसँग मित्रताको बलियो डोरी नै बाटेका छन् । उनले आफैंलाई मार्न आएका विश्वामित्रलाई उल्टै लामो समयदेखि आफूले धारण गर्दै आएको ब्रह्मर्षिको पदले विभूषित गरेर त्याग र मर्यादाको जुन अद्भुत उदाहरण पेश गरेका थिए, त्यसको आजसम्म पनि सारा संसारले प्रशंसा गर्दै आएका छन् ।
पौराणिक ग्रन्थहरूमा उल्लेख भएअनुसार उनी ब्रह्माजीको मानसपुत्र हुन् । उनको जन्म आदिकल्पमा ब्रह्माजीको प्राणशक्तिबाट भएको थियो तर आफ्नै यजमान राजा निमिको श्रापको कारण उनलाई सो शरीर त्याग्नुपरेको थियो । त्यसैले उनलाई पछि मित्रावरुणको अंशबाट पुनः जन्मनुपरेको थियो । यतिबेला उनको माताजीको भूमिकामा स्वर्गकी अप्सरा उर्वशी देखिएकी छन् । त्यसैले उनलाई उर्वशीको मानसपुत्र भन्ने गरिएको पनि पाइएको छ । जतिबेला महर्षि वसिष्ठले राजा निमिको श्रापको कारण शरीर त्याग्नुपरेको थियो त्यति बेलादेखि नै उनी कुनै न कुनै रूपले अर्को शरीर धारणको प्रतीक्षामा थिए । संयोगवश त्यति नै बेला उर्वशीलाई देखेर मित्रावरुणको वीर्यपात हुन पुगेको थियो । त्यसपछि आश्चर्य मान्दै मित्रावरुणले त्यस वीर्यलाई एउटा यज्ञको कलशमा राखेर संस्कार गर्ने काम गरे । अन्ततः सोही घडाबाट उनको र अर्का महर्षि अगस्तिको जन्म हुन पुगेको हो ।
यद्यपि उनको जन्मप्रकरण सुन्दा कतिपयलाई आश्चर्य लाग्न सक्छ, तर हामीले कुन कुरालाई बिर्सन हुन्न भने उनले आधुनिक विज्ञानले भर्खर देखेको टेस्टट्युब बेबीको खाता त्यतिबेलै आफ्नै जन्मसंस्कारबाट खोलिदिएका थिए । यसबाहेक उनलाई कतै कतै आग्नेयपुत्रको रूपमा उल्लेख गरिएको पनि भेटिन्छ भने कतै प्राणशक्तिको रूपमा लिने गरिएको पनि पाइन्छ ।
महर्षि वशिष्ठ वर्तमान मन्वन्तरको सप्तऋषिमध्येमा पनि पर्छन् । उनीबाहेक यस मन्वन्तरका अन्य ऋषिमा कश्यप, अत्रि, भरद्वाज, विश्वामित्र, गौतम र जमदग्नि रहेका छन् । यसबाहेक उनी गोत्र प्रवर्तक ऋषि पनि हुन् । उनी वशिष्ठ गोत्रको प्रवर्तक रहेका छन् । यस गोत्रभित्र भट्टराई, खनियाँ, खरेल, गाम्नागे, चालिसे, दवाडी, द्विवेदी, पन्त, पाठक, विष्ट, भण्डारी, मरहट्टा, मुडभरी, सोती आदि झण्डै तीन दर्जन थर रहेकाले यी सबै उनकै गोत्रीय परिवार मानिन्छन् । कतिपय विद्वानहरूले उनको आश्रम हालको देवघाट क्षेत्रमा रहेको बताउँदै आएका छन् । यस आधारमा भन्नुपर्दा उनी नेपालकै भूमिपुत्र रहेका देखिन्छन् तर ‘वसुधैव कुटुम्बकम्’ दर्शनका धनी यस्ता महर्षिलाई एउटा कुनै भूगोलभित्र बाँध्नखोज्नु हुँदैन र बाँध्दा पनि बाँधिदैनन् । होला उनको भौतिक आश्रम यतै कतै तर योगदान भने संसारभरि छरिएर रहेको छ ।
उनी वैदिक मन्त्रद्रष्टा ऋषि पनि हुन् । वैदिक ग्रन्थहरूमा उनको स्थान अति समुन्नत अवस्थामा देखिन्छ । ऋग्वेदको सातौं मण्डल उनैद्वारा साक्षात्कार भएका मन्त्रहरूको सँगालो हो । यस मण्डलमा कुल १०४ सूक्त र ८३९ वटा मन्त्र छन् । यसमध्ये ३३ औं सूक्त भने उनका छोराहरूले देखेका सूक्त मानिएको छ । कुल १४ वटा मन्त्र रहेको यस सूक्तमा वशिष्ठका छोराहरूले योगबलद्वारा देखेका बुवा वशिष्ठको जन्मवृत्तान्तको रोचक वर्णन छ । वशिष्ठद्वारा देखिएका मन्त्रहरूको सँगालो भएकाले यस मण्डललाई वाशिष्ठ मण्डल पनि भनिन्छ । यस मण्डलमा अग्नि, इन्द्र, वरुण, अश्विनीकुमार, मित्रावरुण, द्यावापृथिवी, आदित्य, विश्वेदेव, वास्तोस्पति, सविता, भग, ऊषा आदि देवी देवताहरूसित प्रार्थना गर्दै यी महर्षिले रोग निवारण तथा मृत्युनिवारणको क्षेत्रमा, अनावृष्टि हटाउँदै उत्पादन बढाउने क्षेत्रमा र वास्तु शान्ति एवं सामाजिक हित सम्वर्द्धनको क्षेत्रमा जे–जस्ता उपायका खोजिगरेका छन् निस्सन्देह त्यो स्तुत्य छ ।
सप्तम मण्डलका १०४ वटा सूक्तमध्ये कतिपय सूक्त विशिष्टीकृत सूक्तमा समेत परेका छन् । यसअनुसार ३५ औं सूक्त कल्याण सूक्तको रूपमा रहेको छ । यसमा कुल १५ वटा मन्त्र छन् । यी मन्त्रहरूद्वारा सर्वकल्याणको कामना गरिएको छ । त्यस्तै ४१ औं सूक्तलाई भगसूक्त भनिएको छ । यस सूक्तमा कुल सात मन्त्र छन् । यी मन्त्रहरूद्वारा दीर्घायुष्यको कामना गरिएको छ । त्यसैगरी ५४ औं सूक्तलाई वास्तोस्पति सूक्त भनिन्छ । कुल तीनवटा मन्त्र रहेको यस सूक्तले गृह निर्माणमा वास्तुको स्थान, दोष तथा दोषनिवारण सम्बन्धी विषयमा सम्यक् विवेचन भएका छन् । त्यस्तै अन्तिम १०४ औं सूक्तलाई रक्षोघ्न सूक्त भनिएको छ । यस सूक्तमा कुल २५ मन्त्र छन्, जसले सर्वोपद्रवशान्तिको कामना गरेका छन् ।
वैदिक मन्त्रद्रष्टा ऋषिहरूमा उनी पनि पारिवारिक ऋषिमै पर्छन् । उनको श्रीमतीको नाम अरुन्धती हो, जो अहिले पनि वैदिक संस्कृतिमा परम आदर्श नारीको नामले परिचित छिन् । ऋग्वेदले महर्षि वशिष्ठको १२ भाइ छोराको नाम उल्लेख गरेको छ । मन्त्रद्रष्टा ऋषिहरूमध्येमै पर्ने यी ऋषिहरूमा मन्यु, उपमन्यु, व्याघ्रपात्, मृलीक, वृषगण, प्रथ, इन्द्र–प्रमति, द्युम्निक, चित्रमहाः, कर्णश्रुत, वसुक्त र शक्ति रहेका छन् । यीबाहेक उनका वसुकृद् वासुक्र, वसुकर्ण वासुक्र, पराशर शाक्य र गौरवीति शाक्य आदि चारवटा नातिहरू पनि मन्त्रद्रष्टा ऋषिमै पर्छन्, जसका मन्त्रहरू ऋग्वेदका विभिन्न मण्डलहरूमा छरिएर रहेका छन् । साथसाथै पराशर, व्यास तथा परमहंस शिरोमणि शुकदेव स्वामीसमेत उनकै वंशपरम्पराभित्रका विभूति हुन् । यसो त पौराणिक ग्रन्थहरूमा उनका सय भाइ छोराहरूको समेत चर्चा भेटिन्छ, जो महर्षि विश्वामित्रको क्रोधको शिकार हुन पुगेका थिए ।
ऋग्वेदबाहेक यजुर्वेद, सामवेद तथा अथर्र्ववेदमा पनि महर्षि वशिष्ठद्वारा दृष्ट मन्त्रहरूको उल्लेख भेटिन्छ । यसबाहेक उनले शान्ति, सदाचार, पाप, पुण्य, धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष आदि शास्त्रीय मर्यादाको क्षेत्रमा पनि उत्तिकै ध्यान दिएका छन् । उनका वसिष्ठधर्मसूत्र तथा वसिष्ठस्मृति आदि ग्रन्थहरूमा यस्तै कुराका चर्चा भएका छन् । साथैसाथै योगवाशिष्ठ जस्तो बेजोड आध्यात्मिक ग्रन्थ पनि उनकै कृति हो । उनले यसैमार्फत नै भगवान् रामलाई मुक्तिको मार्ग देखाउने काम गरेका थिए । ज्ञान र वैराग्यका परम खानी मानिएका यी महर्षि युद्धनीति र अस्त्रनीतिमा पनि उत्तिकै पारङ्गत देखिएका छन् ।
वेद, पुराण सबैले प्रशंसा गरेका यी महर्षिका जीवनदर्शन साँच्चै आदर्शमय छ । आजका मानिसले उनको जीवन चरित्रको अवलम्बनको त कुरै छाडौं, सम्यक् अध्ययनसम्म मात्र गर्न सक्ने हो भने पनि पक्कै आजको सामाजिक स्वरूप अर्कै हुनेछ । यस्ता युगद्रष्टा र आदर्श समाजको स्रष्टा महर्षि वशिष्ठ सम्प्रति भौतिकरूपले त हामी माझ छैनन्, तर उनको नाम, यश र कीर्तिको भने अहिलेसम्म पनि उत्तिकै प्रशंसा हुँदै आएको छ र हुँदै रहने पनि छ ।

---

---