कैलालीको कैलारी गाउँपालिका–९ जमुनीपुरका रामप्रसाद कुमाल घरको अँध्यारो कोठाभित्र एक थुप्रो माटो मुछ्नमा व्यस्त थिए । गिलो माटोलाई कहिले गोडा खाँद्ने त कहिले हातले काछ्ने काम गर्थे ।

चाहेको आकारको भाँडा बनाउनलाई तयार भई नसकेको बताउँदै उनले भने, ‘अरु कामले माटो मुछ्न भ्याएको थिएन । २–३ दिन भयो माटो भिजाएको । अझै तयार भएको छैन । यो माटोमा कुनै दाना वा डल्लो भेटिनुभएन अनि मात्रै चाहेको आकारको भाँडा बन्ने हो ।’

अर्को सानो कोठाभित्र घाममा सुकेका विभिन्न किसिमका भाँडा पकाउनका लागि दाउरा, पराल हालेर आगो लगाउनलाई तयारी अवस्थाको अवारी (भाँडा पकाउने स्थान) देखाए ।

माटो मुछ्नु, भाँडा बनाउनु, पकाउनु रामप्रसादको नियमित कार्य हो तर उनी तिहारको माहोल छपक्कै छोएपछि मात्रै व्यस्त देखिएका छन् ।

तिहारमुखी व्यस्तताभित्र उनको पुख्र्यौली पेशाप्रतिको लगाव र अर्कोतिर दैनिक जीवनको जर्जर अवस्था लुकेको छ । विवशता सुनाउँदै उनले भने, ‘नगरौं पुख्र्यौली पेशा हो । पूर्खाले सिकाएको सीप नै यही हो । न मर्न दिन्छ, न अघि बढ्न, जीविका मात्रै चलाउन सकिन्छ तर पेशा धान्न चाहिने माटो र दाउरा नपाउँदा लाग्छ – अब त यो पेशाले त गुजारा चल्दैन । जुन कारणले हाम्रा बच्चाहरूको यो कामप्रति पटक्कै रुचि पनि देखिन्न ।’

तर आफूले छोड्न नसकेको उनको भनाइ छ । विभिन्न आकार–प्रकारका कलात्मक ढंगले भाँडा बनाउनमा सिपालु रामप्रसाद क्षणभरमा धेरै भाँडा बनाउन दक्ष छन् । सीप र दक्षता अनि चाका (भाडा बनाउने उपकरण) को माया लागिरहने उनी बताउँछन् ।

कुस्नी देवी कुमाल अधैया धानखेती गरेबापत आएको धान ओसाउने (पंखाले धानमा भएको भुसा उडाउनु) काममा व्यस्त थिइन् ।

उनले भनिन्, ‘अन्य काम गरिनँ भने गुजारै चल्दैन । बटैया खेती (उब्जनीको आधा भाग लिने गरी अर्काको जमिन जोत्नु) गर्छौं । भाँडा बनायो भने माटो पनि किन्नैपर्ने, पराल, दाउरा पनि किन्नैपर्ने ।’

पेशामाथि करैकर

केही वर्षअघिको घटनाक्रम सुनाउँदै जमुनीपुरकै आशा देवी कुमालले भनिन्, ‘नजिकै घुराहा नदी छ । बाढीले बगाएको दाउरा थियो । हाम्रा मान्छेहरू भाँडा पकाउनलाई निकाल्न गए तर निकालेर ल्याउँदा जरिवाना तिर्नुपर्‍यो । यहाँको सामुदायिक वनले पनि दाउरा दिँदैन । धेरै महंगोमा किन्नुपर्छ । एक पटकको १ हजार रुपैयाँ तिर्नुपर्छ ।’

एकताका सामुदायिक वनबाट माटो निकाल्न समेत प्रतिबन्ध झेल्नुपरेको पीडा उनले सुनाइन् । वडा कार्यालयमा गुनासो राखेपछि एक स्थानमा आफूहरूका लागि माटो उत्खनन् गर्ने स्थान छुट्याइएको बताउँछिन् उनी तर माटोको प्रतिडल्लप १०० रुपैयाँ कर तिर्नु बाध्यता रहेको छ ।

पुख्र्यौली पेशाले जीवन धान्न धौंधौं भएपछि विगत १० वर्षदेखि अन्य काम गर्ने गरेको आशा देवी बताउँछिन् । ज्यालादारी काम गर्ने, खेतीपाती गर्नेलगायत अन्य पेशातिर उन्मुख भएका उनले बताइन् । जमुनीपुरमा २२ घरधुरी कुमाल परिवारको बसोबास छ तर अधिकांशले पुख्र्यौली पेशा छाडिसकेका छन् ।

बजारमा आउने प्लास्टिक र धातुका आधुनिक भाँडाकुँडाले पनि माटाका सामग्रीलाई विस्थापित गर्दै गएको छ । तथापि दशैंतिहारलगायत चाडपर्वमा माटोका सामग्रीको माग बढ्ने बताइन्छ ।

खासगरी दियालो, खुत्रुक्के, गमलाको माग अन्य सामग्रीभन्दा बढी हुने गरेको किस्नी कुमाल बताउँछिन् । तथापि आफूहरूले करीब २ दर्जन बढी किसिमका सामग्री बनाउँदै आएको जानकारी दिइन् ।

उनका अनुसार खुत्रुक्के, गमला, डोरिया, भकरी, खोन्ढुवा, गुमरा, पैन, गाग्री, करुवा, मेटिया, करै, सोन करै, बाँधा, परै, दियालो, घोडा, मलैया लगायत सामग्री बनाउने गरिन्छ ।