२ वर्ष अघिसम्म डोटीको बाँफी गाउँवासी वर्षभरिमा जेनतेन उत्पादन हुने धान, गहुँ र कोदो बालीमा मात्रै भर पर्थे । वर्षभरि खान–लाउन नपुगेपछि अन्य ठाउँमा ज्याला मजदुरी गरी जीविकोपार्जन गर्नुपर्ने बाध्यता थियो ।

दिपायल सिलगढी नगरपालिका–३ बाँफी गाउँ अधिक गर्मी र सुक्खा हुने गाउँ पनि हो । निर्वाहमुखी खेतीमा मात्रै निर्भर रहँदासम्म स्थानीयको जीवनशैली कष्टकर थियो ।

पछिल्लो २ वर्षको अवधिमा गाउँको मुहार फेरिएको छ । हिउँदमा उजाड देखिने फाँटमा अहिले हरियाली देखिन्छ । स्थानीयको आर्थिक स्तर पनि क्रमिक रूपमा सुधार हुँदै गएको छ ।

गाउँको मुहार फेरिनुको पछाडि सामूहिक व्यावसायिक तरकारी खेती हो । कोदो र गहुँ रोपिने खेतमा आजभोलि तरकारी खेती हुन्छ । स्थानीयहरू मौसमी तथा बेमौसमी रूपमा तरकारी उत्पादन गर्छन् ।

स्थानीयले आलु, टमाटर, काउली, सिमी, करेला, बोडी, काँक्रोलगायत तरकारी वर्षैंभरि उत्पादन गर्न थालेका छन् । उत्पादनलाई नजिकैको दिपायल पिपल्ला बजारसम्म बिक्री गर्छन् । 

स्थानीय भागेश्वर कृषक समूहका अध्यक्ष झलकबहादुर साउँद भन्छन्, ‘धेरै समय भएको छैन । २ वर्ष अघिसम्म चारैतिर पहाडको बीच भागमा रहेको यो समथर ठाउँमा धान, कोदो, गहुँ मात्रै हुन्थ्यो, बाली तयार नहुञ्जेलसम्म यहाँका मानिसहरू निकै फुर्सदिला थिए । जाँड खाएरै समय बिताउँथे कि तास खेल्थे तर आजभोलि सबै व्यस्त भइसके । कसैसँग खाली समय छैन । आफ्नै काममा सबै हुन्छन् ।’

कसरी भयो सम्भव ?

बाँफी बस्ती बजार तथा सडक सञ्जालसँग जोडिएको बस्ती हो र सुदूरपश्चिम कृषि विकास निर्देशनालय नजिकैको बस्ती पनि हो । खेतबारीमा सिँचाइ सुविधाको अभाव र स्थानीयमा सचेतनाको कमीले व्यावसायिकता अवलम्बन हुन सकेको थिएन ।

कृषि प्राविधिक तथा बाँफीका स्थानीय समेत रहेका हिक्मत साउँदले सबैभन्दा पहिले खेतबारीमा आधुनिक तरकारी खेती शुरू गरे तर स्थानीयमा अझै व्यावसायिकताको चेत आउन बाँकी नै थियो । 

समूहका अध्यक्ष साउँद भन्छन्, ‘गाउँमा कृषि पढेको हिक्मत साउँद नै हुन् । उहाँ गाउँमा समूह बनाऊ भन्नुहुन्थ्यो । धान, गहुँ खेतीले केही हुँदैन । व्यावसायिक तरकारी खेती थाल्नुपर्छ भन्नुहुन्थ्यो तर कसरी अगाडि बढ्नेबारे चुनौती नै थियो । हाम्रो गाउँमा पनि सम्भावना छ है भनेर उहाँले नै देखाउनुभयो ।’ हिक्मत साउँद दिपायल सिलगढी नगरपालिकाका कृषि शाखा प्रमुख हुन् ।

यतिले मात्रै कृषिमा व्यावसायिकता आएन । जब सुदूरपश्चिम कृषि विकास निर्देशनालय डोटीको निर्देशक भई यज्ञराज जोशी डोटी पुगे, तब सम्भावनाले भरिएको बाँफीका जमिनमा कृषि लहर चल्न थाल्यो । निर्देशक जोशीले आफूले स्थानीयलाई तरकारी खेतीप्रति अभिप्रेरित गर्ने अभियान नै शुरू गरेको बताए ।

निर्देशक जोशी भन्छन्, ‘शुरूमा काम गर्न गाह्रो थियो । मुख्य कुरो स्थानीयमा नयाँ मानसिकताको विकास गर्न जरुरी थियो । मैले बस्तीमा गएर भनिदिएँ – तपाईंहरू गहुँ रोप्ने खेतमा आलु खेती गर्नुस्, यदि आलु फलेन भने गहुँ बराबरको क्षतिपूर्ति म आफैं दिन्छु । अनि स्थानीयले अग्रसरता देखाए ।’

स्थानीयहरू भागेश्वर कृषक समूह नै गठन गरेर सक्रिय भए । त्यसपछि कृषि विकास निर्देशनालयले बस्तीमा बृहत उत्पादन केन्द्र कार्यक्रम नै लागू गर्‍यो । सिँचाइको लागि सेती नदीको पानी सोलार पम्प तथा लिफ्टमार्फत खेतबारीसम्म पुर्‍याइयो । खेतमै ६० घनमिटरको पानी ट्यांकी निर्माण भयो । निर्देशनालयले विभिन्न कृषि उपकरण, बिउ बिजनसहित प्राविधिक सहयोग गरेपछि स्थानीयहरू निकै नै हौसिएका छन् ।

कृषि विकास निर्देशनालयका सूचना अधिकारी केशव पाण्डेले अगाडि थपे, ‘बाँफी बस्ती नमूना बस्तीको रूपमा विकास हुँदैछ । बाँझो रहने खेतबारी तरकारीले भरिएका छन् । व्यवसायका लागि कृषकहरू अझै अग्रसर छन् । सबै व्यस्त छन् । यो नै सुखद प्रयास हो ।’

सिजनमा ४० हजारदेखि डेढ लाख रुपैयाँसम्म आम्दानी

सूचना अधिकारी पाण्डेका अनुसार आर्थिक वर्ष २०७७/०७८ मा निर्देशनालयले समूहमार्फत ५० क्वीन्टल आलुको बिउ ५० प्रतिशत अनुदानमा दिएको थियो ।

शुरू वर्षमा ५० जना स्थानीय कृषकले आलु खेती मात्रै गरेका थिए । ३००–४०० क्वीन्टल बढी आलु फलाए । राम्रो आम्दानी गरे, त्यसपछि स्थानीयमा उत्साहको सीमा नै रहेन ।

समूहका अध्यक्ष साउँदका अनुसार हाल व्यावसायिक तरकारी खेतीप्रति आकर्षित कृषकको संख्या बढ्दो छ भने प्रतिसिजन ४० हजारदेखि डेढ लाख रुपैयाँसम्म आम्दानी गर्दै आएका छन् ।

बाँफीका स्थानीय सागर साउँदले शुरू वर्षको उत्पादनले आफूहरूमा निकै हौसला बढाएको बताए । २ वर्षको अवधिमा गाउँको स्वरूप नै परिवर्तन भएको अनुभूति उनको छ ।

निर्देशनालयले कृषकको आयस्तरमा वृद्धि गर्न आलुसँगै अन्य तरकारी खेतीका लागि २५ वटा फलामको प्लाष्टिक घर निर्माण, यन्त्र उपकरण र बजारीकरणमा सहयोग दिँदै आएको छ । गड्यौलाबाट कम्पोष्ट मल बनाउने विधि र प्रविधि सिकाउने, विषादी प्रयोग, माटो परीक्षणलगायत प्रविधिक ज्ञान सीप सहयोग समेत दिँदै आएको निर्देशनालयका सूचना अधिकारी पाण्डे बताउँछन् ।

पाण्डेका अनुसार निर्देशनालयले हालसम्म बाँफीमा करीब ३५ लाख रुपैयाँसम्म लगानी लगाइसकेको छ ।

चालू वर्ष स्थानीयले ३०० रोपनीमा आलु खेती गरेका छन् । निरन्तरको बर्खा र हुस्सुले आलु खेती केही प्रभावित भए पनि कृषकमा तरकारी खेतीप्रतिको आकर्षण बढ्दै गएको समूहका अध्यक्ष साउँदले बताए ।

हाल विभिन्न तरकारीका बेर्ना राखेर उमार्ने काममा स्थानीय कृषक जुटेका छन् । चालू वर्ष तरकारी खेतीका लागि मात्रै ३५ वटा टनेल मात्रै निर्माण गरेका छन् ।

खुशी व्यक्त गर्दै कृषि विकास निर्देशक जोशी भन्छन्, ‘कृषकहरूको आम्दानी तत्काललाई धेरै हुन नसके पनि गाउँमा परिवर्तन आएको छ । हरेकको सोचाइमा परिवर्तन ल्याउन सफल भएका छौं । यो नै ठूलो कुरो हो ।’