बुटवल र आसपासको क्षेत्रमा लोक नृत्यमा एकछत्र राज गरेका छन् अनु रजकले । पश्चिमा संस्कृतिको बढ्दो प्रभावले लोप हुन थालेका नेपाली पुराना लोक नृत्यहरूको संरक्षणमा रजक लागेका छन् ।

उनको अभियान लोपोन्मुख लोक संस्कृति जोगाउनमा केन्द्रित छ । ‘आधुनिकताले ढाँकेको बेला नेपाली संस्कृति जोगाउन पहल गर्नुपर्ने अत्यावश्यक भइसकेको छ,’ उनले भने ।

नृत्य निर्देशन तथा लोक नृत्यमा स्थापित नाम हो अनु । उनको लोक नृत्य यात्राले लामो दूरी तय गरिसकेको छ ।

कोरोनाकाल अघिसम्म अनुसँग लोक नृत्य सिक्नेको तछाडमछाड नै थियो । महामारीको बेला केही सुस्ताए पनि अहिले फेरि लय समातेको छ । उनैले नृत्य सिकाएकाहरूले राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय विभिन्न प्रतियोगितामा उपाधि चुमेका छन् । अनु यस क्षेत्रमा लोक नृत्य संरक्षणमा आफूले पहिलो पाइला चालेको दाबी गर्छन् ।

उमेरले भर्खरै ४० टेकेका रजकका प्रत्येक कोषमा नृत्यका लिपीहरू जोडिएका छन् । लोक नृत्य संरक्षणमा जुटेर उनले विभिन्न मञ्चहरूमा नेपाल र नेपालीका पहिचान दिलाएका छन् । साढे २ दशकदेखि निरन्तर नृत्य र संगीतको क्षेत्रमा समर्पित रहँदै आफूलाई नृत्य शास्त्रको ‘बादशाह’ प्रमाणित गर्दैछन् रजकले ।

नेपाली लोक नृत्य विधाको अध्ययन, अनुसन्धान र मञ्चन गर्दै लोक नृत्य क्षेत्रको उन्नयनमा समर्पित उनी राज्यको ध्यान नपुगेको क्षेत्रमा आफू लागेको बताउँछन् ।

विक्रम संवत् २०३९ सालमा बुटवल उपमहानगरपालिका–३ मा जन्मिएका अनुको सानैदेखि नृत्यमा रूचि थियो । रेडियोमा गीत बज्दा पनि उनले खुट्टा उचालिहाल्थे, नाच्नमा एकदमै सिपालु । विद्यालयले आयोजना गर्ने विभिन्न नृत्यमा उनी नाचेरै उपाधि जित्थे । स्कूलमा कुन–कुन गीतमा नाँचे, उनलाई अहिले याद नै छैन ।

२०५७ सालमा बुटवलको ज्ञानोदय माविबाट उनले तत्कालीन एसएलसी उत्तीर्ण गरे । प्लस टू बुटवलकै सिद्धार्थ क्याम्पसबाट पास गरेपछि नृत्यलाई नै आफ्नो कर्मक्षेत्र बनाउँदै उनले भारतको इलाहाबाद प्राग संगीत समितिबाट कत्थक नाच विषयमा डिप्लोमा उत्तीर्ण गरे ।

त्यसपछि बुटवलमा आएर नाच्दै नृत्य सिकाउन थाले । उनले आफ्नै साधना सांस्कृतिक कला केन्द्र स्थापना गरेर नृत्य सिकाउँदै लोप हुन थालेका नेपाली लोक नृत्यको संरक्षणमा लागे । बुटवलका पुराना संगीत गुरुहरू शारदा थापा र गीता थापाबाट प्रभावित भएर यहीँ क्षेत्र रोजेको रजक बताउँछन् । 

‘पश्चिमा संस्कृतिले नेपाली लोक नृत्य संकटमा परेको छ । यसतर्फ राज्यले ध्यान नदिए पनि म यसको संरक्षण र प्रवद्र्धनमा लागेको छु,’ रजक भन्छन्, ‘सरकारले स्कूलहरूमा आधुनिक खालका गीत बजाउन र त्यहीँ गीतमा नाच्नमा त बन्देज लगाएकोले अहिले बाल गीत, राष्ट्रिय गीत र लोक गीतमा बज्न थालेका छन् ।’ अझै पनि मधेश बाहुल क्षेत्रमा हिन्दी र भोजपुरी गीतहरू विद्यालयमा बज्ने गरेका उनी दाबी गर्छन् । उनले जिल्ला–जिल्लामा पुगेर लोकनाचहरू संकलन गरेका छन् ।

नर्तकहरूको टोली लिएर गाउँगाउँमा पुगेर लोक नृत्य संकलन गर्न सहज नभएको उनको भनाइ छ । यस क्षेत्रमा पुराना थारू, झर्रा, झुमरा, थारू र बड्की नाचलाई उनले संरक्षण गरी उतारेका छन् । यस क्षेत्रमा लोकप्रिय सराय नाच संरक्षणको खाँचो रहेको छ । भारत पुगेर रजकले थाली नाच सिकाएका छन् ।

नाच र नृत्यकर्मीलाई जोगाउनका लागि राज्यबाट नीति नबनेकोमा रजक दुःखी छन् । कलाकारको आर्थिक अवस्थाप्रति सरकारको ध्यान पुग्न सकेको छैन भन्छन् अनु ।

‘रूपन्देहीको सैनामैनाको बड्की तथा महाभारत नाच अन्यत्र कोही नाच्दैनन्, त्यहीँ नजिकको सरकारलाई पनि संरक्षणप्रति ध्यान छैन,’ अनुले भने ।

नेपाली मौलिक लोक नृत्यहरूको प्रचारप्रसार गर्ने क्रममा रजक भारतसम्म पुगेका छन् । धनसम्पत्ति कमाउन नसके पनि नृत्यमार्फत मुलुकका लागि केही योगदान गर्न सकेकोमा खुशी छन् उनी । कला, साहित्य तथा संस्कृतिको उत्थानमा ठूलो मोह रहे पनि अहिलेका स्थानीय सरकारले त्यो क्षेत्रका लागि केही गर्न नसकेको उनी बताउँछन् ।

सबैको माया र साथले आफू अहिले यो अवस्थासम्म आइपुगेको अनु बताउँछन् । प्राण रहेसम्म नृत्यलाई छाड्न नसक्ने उनी बताउँछन् । उनी रूपन्देहीका दर्जनभन्दा बढी विद्यालयमा लोक नृत्य सिकाउन पुग्ने गरेका छन् । अब विद्यालयको पाठ्यक्रममा पनि लोक नृत्य समावेश गरी अध्ययनको विषय बनाउनुपर्ने उनको भनाइ छ ।

स्थानीय पालिकामा भाषा, कला, संस्कृतिको प्रवद्र्धनका लागि हरेक वर्ष बजेट विनियोजन हुने गरे पनि त्यसको सही सदुपयोग हुन सकेको छैन । ‘पालिकाहरू आफ्नै नगरको लोक संस्कृति संरक्षण गर्न लागेनन्, यो दुःखद पक्ष हो,’ रजकले भने, ‘लोपोन्मुख लोक संस्कृति जोगाउने नीतिगत खाका बनाउनु पर्दैन ?’

उनले थपे, ‘सर्वसाधारणले पनि के बझ्न जरुरी छ भने हामीले आधुनिकताको माग गर्ने होइन । नेपालकै संस्कृति, संसारसँग आत्मीयता राख्ने आदिम सम्बन्धको संरक्षणतर्फ लाग्नुपर्छ ।’ 

रजकले आर्मीलाई पनि नृत्य सिकाए । रण सादुर गण र भवानी गणमा पुगेर उनले नृत्य सिकाउँथे । प्रदेश सभाका मर्यादापालकलाई पनि उनैले नृत्य सिकाए । उनी भन्छन्, ‘रुचि हुनेले छिट्टै सिक्छन्, जा न सिकेर आइज भनेर अरुले पठाएकाहरूलाई सिकाउन समय लाग्छ ।’

उनी लोक, चर्या र कत्थक नृत्य सिकाउँछन् । लोक शास्त्रीय नृत्य हो । यो साविक पश्चिमाञ्चल क्षेत्रमा बढी देखाइन्छ । ‘कत्थक भगवान् कृष्णसँग सम्बन्धित नाच हो । लोक नाचलाई बचाए लोक नाचले हामीलाई बचाउँछ । यी नाचहरू कहिल्यै पुराना हुँदैनन्,’ उनले भने ।

नेपालभर ८० वटा लोक नृत्य प्रस्तृत गरी त्यहीँ समुदायसँग समन्वय गरेका छन् उनले । हालै रजककै पहलमा राष्ट्रिय नृत्य निर्देशन कार्यशाला बुटवलमा गरेर विभिन्न नाचहरू सिकाइ आदानप्रदान गरिएको छ । लुम्बिनी प्रदेशलाई समेटेर लोक सांस्कृतिक महोत्सव गर्ने तयारीमा रहेको उनले बताए । ‘बस् यति मात्र भन्छु, नेपाली कला, संस्कृति र नृत्यलाई सधैं माया गर्नुहोस्,’ अनु भन्छन् ।