आफ्नो जन्मदिनको अवसरमा के लेखौं, के लेखौं भयो । जन्मदिन भनेको जिन्दगीको एक खुड्किला उक्लिएको र मृत्युको एक खुड्किला नजिक पुगेको दिन हो । यस्तो समयमा मान्छे साँच्चै भावुक, उदास र गम्भीर पनि हुने गर्छन् शायद, त्यसैले यस क्षणमा अलि महत्त्वपूर्ण र गम्भीर कुरा गरौं कि जस्तो लागेर यो विषय टिपेको हुँ । यही संस्थागत पहिचानबाट समाजमा चिनिएको व्यक्ति भएकाले उपरोक्त विषय छानेको हुँ ।

ज्योतिष शास्त्रलाई समग्र विज्ञानको जननी मानिन्छ, किनभने हामीलाई थाहा छ, विज्ञान गणितमा आधारित छ र गणितको उत्पत्तिको श्रोत ज्योतिष शास्त्र हो । यसको केन्द्र भारत वर्ष हो । यसलाई विश्वविख्यात वैज्ञानिक अल्वर्ट आइन्सटाईनले समेत पुष्टि गरेका छन् । समयको बारेमा सोधिएको प्रश्नमा उनले आफूलाई समयको बारेमा थाहा नभएको र यसको श्रेय गंगा किनारका ब्राह्मणहरूलाई जाने बताएका छन् । यो शास्त्र लामो समयसम्म निकै उपेक्षित रह्यो र संसारका शास्त्रहरूमा यो सर्वाधिक पुरानो शास्त्र पनि हो ।

ऋग्वेदका अनुसार यो झण्डै एकलाख वर्षभन्दा पुरानो छ । आधुनिक विज्ञानले समेत यसलाई विज्ञानको पनि विज्ञान मानिसकेको छ, किनभने यो समय विज्ञान हो । वैज्ञानिक एलेकजेन्डर चिजेवस्की भन्छन्, हरेक एघार वर्षमा सूर्यले आफ्नो म्याग्नेटिक फिल्ड बदल्छ । यसबाट साविकका ध्रुवहरू विपरीत हुन पुग्छन् र यसले सूर्यमा विस्फोट हुनेगर्छ । यसका कारण पृथ्वीमा असन्तोष फैलिन्छ । त्यसबाट मानवजातिमा फरक मनोविज्ञान तयार हुन्छ । सूर्यमा हुने विस्फोटको असर सम्पूर्ण ब्रह्माण्डमा पर्ने गर्छ र पृथ्वीमा समेत सोझै पर्छ ।

यही प्रभावबाट नै पृथ्वीमा विभिन्न क्रान्ति, हैँजा, महामारी, युद्ध, आँधी, प्रलय समेत आउने गर्छन् । संसारमा हुने विभिन्न राजनीतिक र सामाजिक परिवर्तनको कारण समेत सूर्यमा हुने गतिविधि नै हो । यहाँका गतिविधिका कारण र कारक हामी आफैं होइनौं । यसलाई ज्योतिष विज्ञान र आधुनिक विज्ञानले समेत प्रमाणित गरेको छ । अस्तित्वमा रहेका विभिन्न ग्रह र नक्षत्रको अवस्था र दशाले पृथ्वीका गतिविधिमा प्रत्यक्ष असर पार्छ भन्ने कुरा परापूर्वकालदेखि ज्योतिष विज्ञानले भन्दै र सिद्ध गर्दै आएको छ ।

कृष्ण पक्ष, शुक्ल पक्ष, ग्रहण, ग्रह, नक्षत्र, तारागणलगायतका समग्र सौर्य मण्डलको गहन र प्रामाणिक अध्ययन ज्योतिष विज्ञानले हजारौं वर्ष अघिदेखि नै गर्दै आएको कुरा निर्विवाद नै छ । रुसी वैज्ञानिक चिजेवस्कीलाई उनको यसै खोजबापत स्टालिनले सन् १९२० मा आजिवन कारावास सजाय दिएका थिए । जो स्टालिनको मृत्युपश्चात् मात्र जेलमुक्त भए र थोरै समय मात्र बाँचे । रुसी क्रान्तिलाई मार्क्सवादसम्मत भनेर व्याख्या गर्ने स्टालिनका लागि चिजेवस्की ठूलो चुनौती बनेका थिए । हामीले गर्‍यौं भनेको क्रान्तिलाई सूर्यको विस्फोटको कारण भएको बताएर चिजेवस्कीले आफ्नो जीवनमाथि ठूलो जोखिम मोलेका थिए ।

हुन त यतिबेला देशको राष्ट्रपति को हुने भन्ने विषय राष्ट्रिय राजनीतिको केन्द्रमा छ । ठूला राजनीतिक दलहरू मुख्यगरी कांग्रेस एमाले दुवै दल आ–आफ्नो दलबाट राष्ट्राध्यक्ष बनाउन कसरत गरिरहेका छन् भने सरकारको नेतृत्व गरेको दल माओवादी सकेसम्म अर्को विकल्पमा जाने भित्री कसरत गरिरहेको देखिन्छ । ती विकल्पहरूमा सघन बहस चलिरहेको छ । निर्वाचन आउन लगभग दुई हप्ता मात्र बाँकी छ । देशको राजनीतिलाई सन्तुलित रूपबाट अघि बढाउने या दल विशेषको नियन्त्रणमा लैजाने भन्ने विषयलाई राष्ट्रपति निर्वाचनको परिणामले सुनिश्चित गर्नेछ । यसका लागि केही दिन पर्खनु श्रेयस्कर हुनेछ । यस विषयमा समयक्रममा चर्चा हुँदै जानेछ ।

अहिलेको बहस भने  विभिन्न राजनीतिक दलका विद्यार्थी संगठनका सन्दर्भमा हो । तर अहिले यो विषद हुने छैन ।  विभिन्न विश्वविद्यालयहरूले आगामी चैत्र ५ गते स्व.वि.यू.निर्वाचन तोकेको छन् । नेपालका हरेक मुख्य दलका आ–आफ्ना विद्यार्थी संगठनहरू छन्, खासगरी कांग्रेस, एमाले र माओवादी केन्द्रका ।

राप्रपा, जनमोर्चा, नेमकिपा, नेकपा मालेका पनि संगठनहरू छन् । जसपा, लोसपा, नेसपाका विद्यार्थी संगठनको चर्चा खासै सुनिँदैन । नयाँ पार्टी रास्वपाले विद्यार्थी संगठन नबनाउने कुरा गरेको छ । यीमध्ये नेविसंघ, अखिल र अखिल क्रान्तिकारी तुलनात्मक रूपमा प्रभावशाली र देशभर संगठन सञ्जाल भएकामध्येमा पर्छन् । देशको राजनीतिक परिवर्तनमा इतिहासको  विभिन्न कालखण्डमा यिनिहरूको आ–आफ्नो भूमिका छ ।

यिनका गतिविधिहरू सम्बन्धित राजनीतिक दलसँग प्रत्यक्ष रूपमा जोडिन्छन् अर्थात् आ–आफ्ना मातृ पार्टीबाट प्रभावित छन् । कांग्रेसका गतिविधिबाट नेविसंघ प्रभावित छ भने एमाले र माओवादी केन्द्रबाट अखिल, अखिल क्रान्तिकारी निर्देशित छन् । पार्टीका राम्रा, नराम्रा सबै क्रियाकलापको असर सिधै यिनिहरूमा पर्दछ । सबैभन्दा दुःखको कुरा त के छ भने आफ्नो दलका खराब कामकारवाही समेतको यिनले विरोध गर्न सक्दैनन् । आफूलाई स्वतन्त्र र सार्वभौम संस्थाको रूपमा प्रस्तुत गरेपनि यी सबै राजनीतिक दलका आदेशपालक वा स्याटेलाइट जस्ता छन् । अन्तरिक्षमा पृथ्वीबाट छोडिएका रकेट या स्याटेलाइट नाशा या अन्तरिक्ष केन्द्रको प्राविधिक वा यान्त्रिक नियन्त्रणमा रहन्छन् र प्रयोजन सकिएपछि मात्रै फर्कन्छन् ।

यसैगरी दलका भ्रातृसंगठनहरू पार्टीको नियन्त्रणमा रहने र कुसुलले पुतली नचाएजस्तो नाचिरहेका देखिन्छन् । त्यसमा पुतलीको कुनै भुमिका रहँदैन । त्यसैले नेपालका राजनीतिक दलहरूले भ्रातृसंगठनबाट उत्साहजनक परिणाम खोज्नुअघि आफ्नो भूमिका र व्यवहारको समीक्षा गर्नु आवश्यक छ  । भ्रातृसंगठनलाई स्याटेलाइट बनाएर खै त विवेक ? या उत्साहजनक परिणाम ? भन्नुको कुनै अर्थ छैन । सूर्यको विस्फोटबाट पृथ्वीका गतिविधि प्रभावित भएजस्तै मातृ पार्टीका क्रियाकलापबाट विद्यार्थी संगठनका गतिविधि परिचालित हुने गर्दछन् । यसका केही सैद्धान्तिक पक्षको थोरै चर्चा गरौं ।

विद्यार्थी संगठन चेतनशील युवा संस्था भएकाले केही महान् आदर्शबाट अनुबन्धित हुन्छन् । मूलत: संगठनका आदर्शहरूले नयाँ व्यक्तिलाई संगठित हुन अभिप्रेरित गर्ने हो । आदर्शले हरेक व्यक्तिलाई सदस्य बन्न, त्याग गर्न र बलिदान हुन मानसिक रूपमा तयार पार्छ । नेपालका विद्यार्थी संगठनहरू पनि निश्चित आदर्शबाट अनुप्राणित थिए, जसले धेरै जनालाई सहादत्वसम्म पुर्‍यायो ।

कतिपय पलायन भए र बाँचेकाहरू नेपाली राजनीतिलाई डोहोर्‍याउने ठाउँमा पुगे । राज्य संयन्त्रको  विभिन्न स्थान ओगटे । यो साह्रै ठूलो उपलब्धि थियो तर आदर्श कहाँ पुग्यो ? जुन तत्त्व वा पक्षले उनीहरूलाई राजनीतिमा धकेलेको थियो, ती सबै गौण भए । हिजोआज आदर्शको कुरा लाचारी र फगत बुद्धि विलास मानिन्छ । केही गर्न नसक्ने अर्थात् ठूलो ओहोदा, शक्ति र प्रतिष्ठा प्राप्त गर्न नसक्नेहरूको रोदन र लघुताभाष ठानिन्छ । कहाँ पुग्यो समाज ? र, अझ कता जाँदैछ ? एउटा कुरा हामी कहिल्यै नबिर्सौं कि हामीले खास आदर्शलाई अनुशरण नगरेको भए आज नेपाल नाम गरेको देश बाँकी रहँदैनथ्यो ।

विद्यार्थी संगठनहरूको अर्को महत्त्वपूर्ण पक्ष संगठन हो । संस्थामा आबद्ध लाखौं सदस्यहरूको ऊर्जा, क्षमता र विधायक गतिविधि नै समष्टिमा संगठन हो । यसैबाट संगठनको व्यक्तित्व झल्किन्छ । प्रवचन, व्याख्या, विश्लेषण र दौडधूप मात्रले संगठन प्रमाणित हुँदैन । यतिबेला हामी के गर्दैछौं ? हाम्रा सदस्य कति छन् ? के गर्दैछन् ? उनीहरूको दैनिकी के हो ? क्षमता के हो ? यसमा हाम्रो दृष्टि पुगेको छ ? हाम्रा संस्थागत दायित्व नियमित छन् त ? हामीसँग चित्तबुझ्दो जवाफ छैन । हामी अराजकता र मनोगत गतिविधिलाई संगठनको नाम दिँदैछौं ।

त्यसैले आजको संक्षिप्त चर्चामार्फत भन्न खोजेको कुरा के हो भने विद्यार्थी संगठनहरू नेपालका राजनीतिक दलजत्तिका पनि रहेनन् । दलहरूले थोरै भए पनि संस्थागत क्रियाकलाप सञ्चालन गर्दछन् तर विद्यार्थी संगठनहरू त दलका छायाँ प्रमाणित भएका छन्, मौलिकता गुमाएका छन्, जसबाट समाजले आशा गर्न छाडिदिएको छ । समाजको उन्नत शक्ति र चेतनशील जमातको संगठित समूहको क्रियाकलापबाट नेपाली जनमत लगभग पूर्णतया निराश छ ।

स्ववियु निर्वाचन नजिकिएको छ । विद्यार्थी संगठनका लागि अन्तिम परिक्षण हो यो । यस निर्वाचनमा संगठनहरूले खडा गर्ने उम्मेदवार, उम्मेदवार चयनको प्रक्रिया र निर्वाचन प्रचारको गुणस्तरले उनीहरूको भविष्य निर्धारण गर्नेछ ।

 भविष्यमा बाँकी छलफल गर्दै गरौंला, आफ्नो जन्मदिवसको दिन विद्यार्थी संगठनहरूलाई निजी स्वत्व र पहिचानको पुनःस्थापना तथा सांगठनिक जीवनको पुनरुत्थानको धेरै–धेरै शुभकामना छ !