भानु जयन्तीका अवसरमा शुक्रवार भानु नगरपालिका–४ चुँदीरम्घामा आयोजित कार्यक्रममा २९ वर्षीया मनिषा र ४२ वर्षीया हीरा कुमालले लोपोन्मुख पाउदुरे नृत्यमा मारुनी बनेर तालमा ताल मिलाएर घन्टौं नाचे । पाउदुरे नाच पुरुषले महिला बनेर नाच्ने प्रचलन छ तर गाउँमा पुरुष नहुँदा भानु नगरपालिका–४ कुमाल गाउँका यी २ महिला पाउदुरे नाच संरक्षणमा पछिल्लो ५ वर्षदेखि अहोरात्र खटिएका छन् ।

‘के गर्नु यस्तो पुरानो नाच त्यसै मर्न दिन मनले मानेन,’ पाउदुरे नाच्दै गरेकी मनिषाले भनिन्, ‘त्यसैले गाउँका सबैलाई भेला गरी हामीलाई पनि नाच्न सिकाउनुस् हामी यो नाच बचाउँछौं भनेर संरक्षणमा कस्सियौं ।’

शुक्रवार विभिन्न क्षेत्रबाट आएका पाहुनालाई देखाउन भनेरै आफूहरूले ५ दिनअघिदेखि लगातार मेहनत गरेर पाउदुरे नाच्न सिकेको मनिषाले बताइन् । ५ वर्ष पहिले नाच सिक्ने क्रममा शुरूका दिनमा गाउँकै केही व्यक्तिले महिलाले पाउदुरे नाच्न हुँदैन भनेर असहमति जनाए पनि अहिले तिनै व्यक्तिले प्रशंसा गरेको देख्दा आनन्द लाग्ने गरेको हीराले बताइन् ।

‘पहिले नाच्न हुँदैन, अनिष्ट हुन्छ भन्नेहरू नै अहिले कति राम्रो ताल समातेको भनेर हौसला दिने गरेका छन्,’ उनले भनिन्, ‘पाउदुरे नाच देखाउन भनेरै ५–७ स्थानमा पुगिसकेका छौं ।’ आफूहरूले पाउदुरे नाच्न थालेपछि दीगो रूपमा संरक्षणका लागि आफूहरूले गाउँका अन्य साना बालबालिकालाई समेत नाच्न सिकाउँदै गरेको हीराको भनाइ छ ।

पाउदुरे जनजातिमाझ लोपोन्मुख नाच हो । विभिन्न जनजातिले आ–आफ्नो तवरले पाउदुरे नाच्दै आएको पाइन्छ । यो नाचमा विजबारे, मारुनी, मादले, गुरुलगायत आवश्यक पर्दछ । यो नाच पुरुषले गुन्यूचोली र गरगहना लगाएर महिलाजस्तै बनेर नाच्ने चलन छ । छेउमा नाच्ने २ पुरुषलाई ‘मारुनी’ र बीचमा नाच्नेलाई ‘बिजबारे’ भनिन्छ । नाच्दा बिजबारेकै भावभङ्गी समातेर मारुनीले आफूलाई प्रस्तुत गर्नुपर्छ । गीत गाउने मुख्य व्यक्तिलाई ‘गुरुबा’ भन्ने चलन छ । गुरुबाले गीत गाउने र लहरै बसेका तीन जना मादले लगायतले पनि गीतलाई होमा हो मिलाउने चलन छ । बेला–बेलामा ताल काट्दै मादले समेत नाच्ने भएकाले पाउदुरे हेर्दा रमाइलो हुने गर्छ । 

पाउदुरे नाच्दा चारै दिशाका देवीदेवतालाई सम्झने चलन छ । देवीदेवतासँग सबै जिवात्माको कल्याणको कामना गर्दै यो नाच नाचिन्छ ।

६५ वर्षीय बाबुराम, सोमबहादुर कुमालले पाउदुरे नाच्दै आए पनि उनीहरूको स्वास्थ्य प्रतिकूल भएपछि विगत १२–१५ वर्षदेखि आफूले पाउदुरे नाच्न छाडेको ६२ वर्षीया भीमबहादुर कुमालले बताए । बोलाएको ठाउँमा एकैपटक २–३ घण्टा पनि नाच्नुपर्ने भएकाले नाच्न नसकेर छाडेको उनको भनाइ छ ।

‘हामीले नाच्न छाडेपछि ८–१० वर्ष नाच्ने मान्छे नै भएनन्,’ भीमबहादुरले भने, ‘अहिले महिलाहरू नाच्न कस्सिएपछि पुनः पाउदुरेको रौनक गाउँमा ह्वात्तै बढेको छ ।’ मनिषा र हीराले पछिल्लो समय आफूलाई नाचेर साथ दिँदै आएकाले खुशी लागेको विगत ३५ वर्षदेखि बीचमा नाच्दै आएका (बिजबारे) ५८ वर्षीय लालबहादुर कुमालले बताए । महिला पनि पुरुषले जस्तै घन्टौं खटिन सक्ने गुण देखेको उनले जानकारी दिए ।

नाच देखाउन आफूहरू गोरखा, दमौली, देवघाट, चितवन, नवलपरासी र लमजुङ लगायतका जिल्लामा पुगिसकेको उनले जानकारी दिए । यहाँको पाउदुरे नाचमा ६५ वर्षीय गंगाबहादुर कुमाल, ६८ वर्षीय टीकाराम कुमाल र ६६ वर्षीय सन्तबहादुर कुमालले मादल बजाउने गर्दै आएका छन् ।

कुमाल गाउँमा रहेका ९२ घरमध्ये युवा वैदेशिक रोजगारीका क्रममा विदेशमा भएकाले पाउदुरे नाच्ने पाउनै मुस्किल भएको स्थानीय चुदेली कुमाल समाजका अध्यक्ष ३९ वर्षीय विष्णु कुमालले बताए । ‘गाउँका युवा जति वैदेशिक रोजगारीका सिलसिलामा विदेशमा छन्,’ उनले भने, ‘पाउदुरे नाच्ने पुरुष नहुँदा महिलालाई नचाउनुपरेको छ । गाउँका अन्य महिलाले पनि नाच्नका लागि चासो व्यक्त गरेका छन् ।’

महिलाले पाउदुरे नाचेपछि नाच लोप हुने अवस्था भने नरहने आफूले विश्वास व्यक्त गरेको अध्यक्ष कुमालले बताए । – पूर्ण विके/रासस